Хатуу шэрүүн Эсэгын дайнай дүүрэхэлээр, гэртээ амиды мэндэ бусаха зол жаргал тудаһан хүбүүдэй түрүүшын баярай үри хүүгэд: табан хүбүүд - Нимбу, Мүнхөөдэй, Бато, Мүнхэ, би, ганса басаган Бальжинима – Ага тосхонһоо холо бэшэ, бишыхан Лазо колхоздо, үлэн хооһон дүшэн зургаан ондо түрөө бэлэйбди. Бага наһандаа эдлэһэн хохидол, зоболонһоо юм гү, али дан эртүүр, үшөө яhажаадүйдөө хара ажал хэжэ эхилһэнэй шалтагаан юм гү, бэшэ дүрбэн үетэн нүхэдни ута наһа наһалаагүй даа, сагһаа урид бурхандаа мордоһониинь шаналалтай. Тэрэ үеын олонхи хүүгэд түрэһэн эсэгэ гэжэ мэдэхэгүй үндыһэн зон гэжэ эли, ганса эжынэр гү, али нагаса, хүгшэн аба эжынэр бодхооһон юм.

Маанад соогоо эсэгын шэрүүн альга, эгсэ эрид үгэ үзэхэ талаантай байһан Самбуев Нимбу Сарахаевич анханһаа түргэн, шуран, хара багаһаа техникэдэ бэрхэ һэн. Агын дунда һургуулида долоодохи анги түгэсхэһэнэй һүүлээр, эжынгээ эртүүр наһанһаа халихада, эсэгэдээ хамһалсаха, дүүнэрээ тэдхэлсэхэ, һургуули хүүлэхэ баатай боложо, саашаа һураха дуратайшье һаа аргагүйдөөд, арбан табан наһандаа түрэл нютагтаа трактор шудалжа, ажалайнь намтар эхилээ юм. Уялгата сэрэгэй албанай һүүлээр Ага тосхондо гэр бүлөөрөө түбхинөөд, удаан сагай туршада, наһанай амаралтада гаратараа, тойрогой радиодо, хожомынь телевиденидэ жолоошоноор, удаань телеоператораар хүн зондоо хүндэтэй, урматай дорюун ажаллаһан түүхэтэй.

Хаяа хадхажа наһаараа хүршэлһэн Самбу аха 1909 ондо Шулуутай нютагай Дээдэ Замһада дунда шадалтай Намжилай Сараахын хоёрдохи хүбүүн боложо түрэһэн. Гушаад онуудай хатуу хашалга доро комсомол эдэбхитэнэй үүсхэлээр нютаг дээрээ «Октябриин хубисхал» гэжэ коммуна тогтоохонь ха, үхэр малаа ба бүхы хогшол зөөриһөө байха – дэгэд хөөрэдэг заримашуулай ойлгоогүйдөө гү, али зорюута тунхаглаһан хорото үгөөр гү, зүгөөр шагнахада – хамтын байрада хонохо, һамгадаашье хамтадхахань ха гэхэ мэтын элдэб эсын хоб үгын сууряан тунхагай тарахада, Зүүн Жэбхээһэн зөөһэн ха. Үлзытэ нютагта бүхы мал, зөөриеэ хамталангүй, Т.О.З. (Товарищество по обработке земли) эмхидхэгдэхэдэнь, энэ нэгэдэлдэ ороо һаа, лаб зохисотой ха гэжэ шэлэн һунгаа гэлсэдэг.

Наһатай зоной үгөөр, Сарааха гээшэ арьягар томо бэетэй, мундуу ехэ хүсэтэй, аргагүй шиираг хүн һэн гэлсэхэ. Амар мүрэнэй мүльһэн дээгүүр тэмээн хамбыгаар ашаа шэрэхэдээ, бэшэ нүхэдтөө харгы гаргажа, сула «передовщик» туйладаг байһан. Баһа нэгэ һонин ушар хэлсэхэ: Лоого Сэрэн гэжэ бултаниие баһадаг, булимтардаг, хараһан газарта азаргалхаа жүдхэдэг айлгуур хүйхэрые бута бажуун номгоруулжа шадаһан ха. Бүри наһатайшаг болоһон хойноо Могойтын станциһаа таряанай үрэһэ шэрэхэ зорилготойгоор сар тэргээр бүхэли һүни талхижа ошоод, вагоной үүдэндэ сугларжа, тэргээ татаад, шаг шууяатайгаар таряа ашажа, шоргоолзон мэтэ үймэжэ бөөгнэрһэн зон дээгүүр Санжаал Бата нүхэртөө шүүрэжэ абахыень дүүрэн орооһотой мэшээгүүдые алад холо шэдэжэ, хүн зониие ехэтэ гайхуулһан гэжэ үгэ бии. Үбгэдэй хэлсэһээр, хорёо барихадаа, гасуугаа мүртэй үзүүрлэншьегүй, газар руу бар хүсөөрөө шаажархидаг һэн ха.

Самбу ахын шэнэ нютагжаһан Лазогой нэрэмжэтэ колхоздоо элдэб ажалда хабаадажа ябатараа, сагай ерэхэдэ, Үльдиргэ нютагай Сэбжэд басагантай гэрлээд, бурханай хайрлаһан хоёр хөөрхэн басагадые бодхоожо байтарынь, Эсэгын дайн эхилбэ гэhэн жэхымэ зэбүүн мэдээн ниитэ зониие хара могойн хадхуур мэтэ гэнтэ сошоогоо юм. Хожом өөрынь хөөрэһөөр, Үльдиргэ нютагай «Мартын 8» колхоздо тракторна бригадатаяа газар хахалжа ябатарынь, 1941 оной июниин 25-ай үдэр сэрэгтэ татаа. Хоног үнгэрөөд, Бадараа ахань хойноһоонь ябажа, харамтайнь гэхэдэ, нютагаа бусаха талаангүй, дайнай дүлэн соо баатарлигаар унаһан, үншэрһэн хүбүүн басаган хоёрынь хожом сагта үнэржэжэ, эсэгынгээ нэрэ яһала дээрэ үргэһэн, нэрлүүлһэн гэжэ хэлсүүлдэг.

Олон нютагай хүбүүд сугларжа, сэрэгэй түрүүшын бэлэдхэл Оловянна станци дээрэ түргэн шууд гараад, Баруун фронт эльгээгдэдэг байгаа. Удаан сагта ара талада тэсэхэнь бэрхэ, үлэн хооһон, үб-дэхэ, үхэхэ ябадал олошорһон, ехэнхидээ хүбүүд мүрынь ганса, мүргэл нэгэ, түргэн лэ баруулдаг hаа дээрэ гэлсэдэг, тэдэнэй тоодо Самбу ахашье оролсоһон. Дүшэн хоёр оной намар Сталинград шадар хаягдаад, хатуу шэрүүн байлдаануудай түлэг дунда хархис дайсантай эрэлхэг зоригтойгоор тулалдажа, дайшалхы замаа эхилһэн намтартай. Хэды дахин хүнгөөр шархатаһаншье һаа, дайнай дүүрэтэр шахуу жагсаалда ябахадаа, олон часть, фронт һэлгэһэн, хэдэн зуу модо ябагалһан, нилээд халуун шулуу долёоһон ахатан ааб даа. Теэд анханһаа хүхюун, зугааша, хүнгэн зантай, хааяа тохёолдоһон амаралтын сагта гү, али үбhэнэй бригадын үдэшын түүдэгэй дэргэдэ залуушуул маанадта дайнай хатуу харгыгаар дамжаһанаа зугаалхадаа, зобоһон тули-һанаа огто дурдадаггүй, элдэб уршагта ябадалнуудаа Никулинай яридаг анекдот шэнги болгоод, Петросянһаа өөрэгүй шог зугаатай холин хөөрэжэ, унатарнай энеэлгэдэг бэлэй.

Хэдэн жэлэй туршада дайнай халуун дүлэн, хайлама улаан бурма соогуур юрын сэрэгшын замаар тулалдаанһаа бэшэнэй нюрганай саана хоргодонгүй нэбтэ сүмэ гараад, амиды мэндэ бусахадаа, хожомынь хүүгэдтээ хөөрэдэг байгаа: «Хүн гээшэ хосорхо, үхэхэ хубигүйл һаа, зайлахын аргагүй ушарһан аюул гэмтэлһээ тэрьедэнгүй, элүүр энхэ гаралсаад лэ байха. Юундэ тиигэжэ бодоо юм бэ гэжэ удхалхада, манай нютагай хэдэн хүбүүд аза талаан буруутажа, штрафной ротодо тудаһан, тэдэнэй тоодо - Самбу аха. Ушарынь гэхэдэ, иимэ: зенитнэ артиллеридэ һомологшоор алба гаража ябатараа, үдын хоолой үедэ - манайхинайшье, немецүүдэйшье амаржа байһан богонихон саг – зенитнэ автомат-пушкаяа шалгахам гээд, гэнэ боложо, ойлгомторгүйгөөр шабхыень татажархихадань, тэрэнь һомолоотой бэлэн байһан дээрэһээ таба дахин дайсан тээшэ буудажархёо, харюу нижаганаан, буудаан эхилшоо һааб даа. Муу юумэниинь гэхэдэ, нюусаар добтолгодо бэлдэжэ эхилһэн манайхин зорюута хорото ябадал гаргааш гэжэ гэмнээд трибуналдажа, штрафной рото ябуулаа. Тон муухайнь гэхэдэ, өөһэдынхидтөө алуулхам гээшэ гү гэжэ сэдьхэлынь ехэл зобоо, теэд штрафной ротодо хэдэн дахин дайсанай аадар, мүндэр шэнги һомон соогуур добтолгодо ороһоной удаа амиды үлэхэ зол, аза талаан тудаа, эртын үйлэдэһэн өөрынь ба аба эжынь хэһэн буянай аша бэзэ.

Баһа нэгэ хөөрэжэ, маанадые хүхеэдэг ушар гэхэдэ, иимэ: тагнуулда гараад, фронтын ара талада мүлхижэ ябатараа, хэбтэһэн бүдүүн модоной үзүүртэ, ута ногоон соо немецэй шара нюдэнтэй золгошоод, буудажа шууяа гаргаха эрхэгүй, тэрэньшье тиимэ захиралтатай байжа болоо, аргаахан хоёр тээшээ тараа ха. Нэмэхэдэ, минии хадуужа абаһан үшөө нэгэ һонин ушар дурадхая. «Халуун тулалдаан соогуур нэгэ гэртэ орон гэһээм, шуһа нүжэ соогоо үхэжэ хэбтэһэн немец дайралдаад, фляжкатай шнапс архидань дүтэлжэ ябатарни, гэнтэ тэрэм буудаа тэгүүлээд, арай шамай үрдижэ шабхаяа татаа һэм», - гэжэ хөөрэгшэ бэлэй.

Дүшэн табан ондо дайгаа дүүргэхэеэ ябатараа, хүндөөр шархатажа, хэдэн һара арга хүүлэhэнэй удаа сэрэгһээ июнь һарада гэртээ бусаа. Бага басаганайнь, ная гараһан Дулмын хөөрэһөөр, «газаа наадажа байтарнай, эсэгэтнай ерэбэ гэжэ хүнэй заахада, хүлдэнь ошоод аһалдашоо һэмди». Хайрата басагадаа үргэжэ таалаха шадал хүндөөр шархатаһан солдадта байгаагүй.

Наһанай амаралтада гаратараа, Самбу аха түрэл нютагтаа хамтын элдэб ажалда үлүү үгэгүй, үнэн сэхэ, олоной нэгэн мэтэл урагшатай ябаһан гэжэ ниитэ зондо эли. Тэрэ тоодо олон жэлэй туршада колхоздо гахайшанаар хүдэлөө. Тэрэ иигэжэ хөөрэгшэ һэн: «Түрүүн ороод байхадамни, гахайнууд илгаруулхын аргагүй булта адли сагаанууд, монсогорнууд, теэд хэдэн жэл үнгэрхэдэ, эхэ гахайнуудһаа байха алинайнь поршоонхо ябанаб гэжэ илгаруулдаг болооб».

Хожомынь сэрэг дайнай һүүлээр гурбан хүбүүд һубарин түрэжэ, гэртэхинээ ехэтэ баярлуулһан. Тэдэнэйнь ехэ хүбүүн - минии үүри Нимбу, тээли хүбүүн Дашидондок экономистын мэргэжэл шудалжа, наһанай амаралтада гаратараа, Буряад Республикын мүнгэн һангай яаманай ба гүрэнэй банкын ажалтан ябаһан, одхон Дашинима агрономой мэргэжэлтэй, удаан сагта гүрэнэй элдэб ажалда урагшатай хүдэлөө. Бултанайнь аша зээнэр олон боложо үнэржэһэн. Мүнөө Дашинима наһанай амаралтада гараашье һаа, ниитын ажалай эдэбхитэн, эхынгээ һайхан хоолойдо, һонор хүгжэмшэ шэхэндэ хүртэлсэһэн, Ага нютагтаа буряад үндэһэтэнэй соёл, урлал, арадай уран үгэ хүгжөөхэ зорилго табидаг «Түмэн жаргалан» ансамблиин урагшатай хабаадагша, дуушан.

Эсэгын дайнда унаһан ба хабаадаһан баатарнуудтаа зорюулжа, нютаг зоной хамтын хүсөөр бодхооһон хүшөө дээрэ Шулуутай нютагһаа мордоһон зуу гаран хүбүүд ба басагадай нэрэнүүд алтан үзэгүүдээр бэшээтэй, тэдэнэй дунда олон медаль, шагналда хүртэhэн Улаан Армиин сэрэгшэ Самбу аха ба Бадараа ахайнь.

You have no rights to post comments