ТҮҮХЭһЭЭ
   Мүнөө XXI зуун жэлдэ Алан-Гуа хатан эжы бүхы монгол туургата арадуудые нэгэдүүлэн, hүр hүлдыень бадарааха заяатай.
   2010 ондо Монголдо үнгэргэгдэhэн «Алтаргана» нааданда манай Агын түлөөлэгшэдэй хүрэжэ буухада, монголнууд: «Нагасанарнай морилбо!» - гээд, хүндэтэйгөөр угтаhаниинь мартагдадаггүй.
   Нээрээшье, хори буряадууд агууехэ Чингис хаанай «Борджигин» солотой алтан угай эхи захые табиhан нагасанарынь болодог түүхэтэй.
   Домогоор, урдын сагта Байгал шадархи Баргажан-Түхэм нютагай гуннанууд гэhэн нүүдэлшэ арадай дунда Түбэдэй ехэ түшэмэл Барга Баатар ерээд байрлаhан гэдэг. Гуннанууд тэрэниие өөhэдынгөө зонхилогшо хаанаар hунгаhан байгаа.
   Барга Баатар Олюудай, Буряадай, Хоридой гэhэн гурбан хүбүүдтэй байhан. Одхон хүбүүн Хоридойн Баргажан-Гуа гэhэн хатаниинь ори ганса Алан-Гуа басага түрэһэн домогтой. Ерээдүйн агууехэ хатан Алан-Гуагай тоонто Баргажан-Түхэмэй Ариг Ус гэжэ газарта оршодог. Уданшьегүй тус нютагта агнууриин талмайнуудай түлөө тэмсэл химаралдаанай эхилhэн ушараар Хоридой Мэргэн аймаг отогоороо Ага нютаг нүүжэ, Онон голой эрьедэ байрлаhан гэжэ эли.

   БАРЛАГһАА ГҮ, АЛИ НАНГИН ЭЛШЭһЭЭ ГҮ?  
   «Чингис хаанай уг гарбал барлагhаа гү, али улаан шара нангин элшэ гэрэлhээ мүндэлhэн гү?» - гэhэн асуудал табигдадаг.
Алан-Гуа Монголой Добо Мэргэндэ хадамда гаража, хоёр хүбүүдые түрэhэн намтартай. Саашадаа Добо Мэргэнэй наhанhаа нүгшэhэн хойно Алан-Гуа Бугу-Хадаги, Бухату-Салчжи ба Бодончар нэрэтэй гурбан хүбүүдые түрэhэн.
   Алан-Гуа хатанай хоёр ехэ хүбүүд гурбан дүүнэрээ гэртэнь байрлаhан Маалиха гэжэ нэрэтэй hуулгамаршанhаа түрэhэн гэжэ hэжэглэдэг байгаа ха.
Харин домогоор, Алан-Гуа хатан иигэжэ нюусаяа нээhэн гэдэг: hүни бүри тэрэнэй хажууда улаан шара үhэтэй хүн ерэжэ зогсоод, тэрэнэй бэеhээнь гараhан гэрэл умай руунь ородог байгаа.
   Урдын монголшуудай ба дэлхэйн олон арадуудай домогууд соо эхэнэрнүүдэй ямар нэгэн hаруул элшэ гэрэлhээ хээлитэй болодог тушаа нэгэтэ бэшэ түүрээгдэдэг. Иисус Христос мүн лэ эхынь умай соо сасаржа ороhон нангин сагаан элшэ гэрэлhээ мүндэлhэн гэдэг ха юм.
   Мүнөөнэй эрдэмтэдэй зариманиинь гурбан бага хүбүүдэй эсэгэ Маалиха нэрэтэй hуулгамаршан байhан гэжэ тоолодог. Нүгөө хахадынь Алан-Гуа хатанай нангин элшэ гэрэлhээ хээлитэй болоhон тушаа баримта огто тоонгүй хаяжа болохогүй гэжэ хэлэдэг.
   Тиимэhээ Чингис хаанай гарбалай Борджигин гэhэн угай нюуса таабаринууд мүнөөшье хүрэтэр тайлбарилагдаадүй.
   Алан-Гуа хатанай нангин улаан шара гэрэлhээ түрэhэн одхон хүбүүн Бодончар – «Юртэмсые доhолгогшо» хаанай изагуурай эхин гэhэн домогтой.

   ЭБТЭЙ ХҮБҮҮД – НУГАРШАГҮЙ ГОДЛИНУУД
   Алан-Гуагай табан хүбүүд хоорондоо ехээр арсалдан химаралдажа, эхэеэ голхороодог, гасалан үзүүлдэг байhан түүхэтэй. Хоёр аханарынь дүүнэрээ «барлагhаа түрэhэн зольбонууд» г.м. баhажа, дарлажа, шоо үзэдэг байгаа. Сэсэн мэргэн Алан-Гуа ямар аргаар хүбүүдээ эблэрүүлхэ тушаа удаан бодомжолhон гэдэг.
   Нэгэтэ хатан табан хүбүүдээ дуудаад, иигэжэ хэлэhэн байгаа: «Хүбүүдни, түрэhэн заяата үринэрни! Таанар булта ганса умайhаа гараhан, нэгэ эхын хүбүүд гээшэт! Шуhа мяханhаамни таhарhан үринэрни, булта адли зэргэ зүрхэ сэдьхэлдэмни хайратайт!»
   Удаань хатан эжы хүн бүхэндэнь нэгэ-нэгэ годли барюулжа, хухалхыень гуйhан гэдэг. Тэдэнь бэлээр годлинуудаа хухалжа хаяба ха. Тиихэдэнь Алан-Гуа хүбүүн бүхэндэ таба-табан годли үгөөд, мүн лэ хухалхыень гуйхадань, нэгэнииньшье хухалжа шадаагүй гэжэ хэлэгдэдэг.
   Сэсэн мэргэн хатан эжы хүбүүдтээ годлитой жэшээ дээрэ харуулжа, заяанайнь hургаал хэлэhэн домогтой:
   - Хүбүүдни, хэрбэеэ таанад хоорондоо эбгүй химаралдажа, ганса гансааран таhараад ябаха болоо hаатнай, дайсад таанадые ганса годлидол бэлэхэнээр хухалжа hалгаха. Харин хододоо эбтэй эетэй байбал, нэгэдэhэн табан годли мэтэ нугаршагүй бүхэ, ямаршье дайсанда диилдэхэгүй хүсэтэй ябахат! Yеын үедэ, хэтын хэтэдэ эбтэй эетэй ябаарайгты!
   Эдэ үгэнүүдынь олон зуугаад жэлэй туршада угhаа угта, эсэгэhээ хүбүүндэ дамжуулагдажа, манай саг хүрэтэр ерэhэн гэжэ эли. Илангаяа Чингис хаанай эжы Оулэн хатан Алан-Гуа хатан эжын хүбүүдэй хоорондохи химаралдаан тушаа үхибүүдтээ hануулдаг ба тус hургаалыень үргэлжэ дабтадаг байhан түүхэтэй.
   Алан-Гуа хатан эжын тус hургаалынь мүнөөнэй бүхы буряад-монголшуудта хандажа зорюулхаар гэжэ тоосоогүй.

   АЛАН-ГУАһАА ГАРБАЛТАЙ
   XIV зуун жэлдэ Рашид-ад-динай бэшэhэн «Түүхын бэшэгүүдэй суглуулбари» соо Алан-Гуа хатанhаа ба тэрэнэй хүбүүдhээ гараhан угай үндэhэтэн гурбан хубида хубаардаг гэжэ тэмдэглэгдэhэн байна.
   Нэгэдэхинь, Алан-Гуаhаа зургаадахи Кабул хаанай үе хүрэтэр. Тус угай hалбари «нирун» гээд нэрлэгдэдэг. Мүн лэ Кабул хаанай үри hадаhад «нирунууд» гэhэн солотой.
   Хоёрдохинь, Алан-Гуа хатанhаа зургаадахи Кабул хаанай үеhөө эхилжэ үргэлжэлhэн угай утаhан. Тус отог омогойхид «кият» гээд нэрлэгдэдэг.
   Гурбадахинь, тус угай hалбари Кабул хаанай аша хүбүүн, Чингис хаанай эсэгэ Есүүхэй баатарhаа гарбалтай, «кият – борджигин» гээд нэрлэгдэдэг.

   МАНДУУХАЙ ХАТАНАЙ ЗАЛЬБАРАЛ 
   Дундадахи зуун жэлнүүдэй Монголой Империдэ Алан-Гуа хатанай нэрэ хүндэ мандуулhан, солыень дуудаhан элдэб ехэ бүтээл хэмжээнүүд үнгэргэгдэдэг байhан түүхэтэй. Хубилай хаанай үедэ Ордос хотодо Найман Сагаан hэеы гэрhээ бүридэhэн Чингис хаанай hүр hүлдэ тахин шүтэлгын түб байгуулагдаhан. Тэндэ Чингис хаанай бүхы уг гарбалтаниие, тэдэнэй тоодо Алан-Гуа хатаниие тахин шүтэдэг гуримтай байhан. XV-XVII зуун жэлнүүдтэ монголнуудай нангин шүтөөнэй бүтээлнүүдэй номууд соо Алан-Гуа хатан «Yндэhэ эшын хатан» ба «Һүр жабхаланта хатан» гээд нэрлэгдэдэг байhан.
   Yшөө Алан-Гуада зорюулагдаhан тусхай бүтээлнүүд гүйсэдхэгдэдэг байhан заншалтай. 1470-аад онуудта Монголоор зонхилhон Мандуухай хатанай зарлигаар, Найман Сагаан hэеы гэр соо «Мэнгэн ирагуу» гэhэн нангин шүтөөнэй дуун гүйсэдхэгдэжэ, Алан-Гуа хатанай hүлдэдэ жэмэсэй архяар сэржэм үргэгдэдэг байhан. Мандуухай хатан өөрөө Алан-Гуагай hүлдэдэ айхабтар ехээр шүтэн тахидаг, дуудалга зорюулгануудые, маани тарнинуудые зорюулжа уншадаг байhан түүхэтэй. Мандуухай хатан Алан-Гуагай hүлдэдэ зальбаржа, Чингис хаанай үри hадаhантай хуби заяагаа ниилүүлхыень зүбшөөжэ үреэхыень гуйhан гэдэг.

   «НАГАСАНАРТАА» ХАНДАЖА... 
   Эдир залуу Чингис хаан дайшалхы замайнгаа эхиндэ уг удамайнгаа нагасанарые - хори буряадуудые - алда хадагаар золгожо, заяанайнь харгыда дэмжэхэ, туhалхые гуйhан гэдэг. Тиигэжэ хори буряадай баатарнууд Чингис хаанай эгээл дүтын ба найдамтай сэрэгшэдынь, мүнɵɵнэйхеэр хэлэбэл, «национальная гвардия» байhан гэжэ эли.
   XIII зуун жэлдэ Чингис хаанай баталжа, бүхы дэлхэйгээр суурхаhан «Агууехэ Талын Яса» гэhэн хуулиин зарлигууд монголой олон нютаг хэлэнүүд дээрэ бэшэгдэhэн. Тэдэнэй дунда хори буряадай нютаг хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн хэhэгүүд бии. Тэрэньшье гайхалгүй, «Талын Ясые» «хүндэтэ нагасанар» байгуулалсаа ха юм.

   ТҮНХЭНДЭ – АЛАН-ГУАДА ХҮШѲѲ
   Алан-Гуа хатан мүнөөнэй Буряадай Уласай Түнхэн нютагай дэбисхэртэ түрэhэн тоонтотой. Тэрэ үедэ үльгэр түүхэтэ Баргажан-Түхэм нютагай үзэсхэлэнтэ газарта хори буряадууд ажаhуудаг байгаа.
2016 ондо Буряадай Уласай Түнхэнэй аймагай депутадуудай зүблэлэй түрүүлэгшэ Аламжи Сыренов Алан-Гуада дурас-хаалта хүшөө табиха тушаа үүсхэл гаргажа, олоной дэмжэлтэдэ хүртэhэн байна.
   Саашадаа Бүгэдэ буряадай «Алтаргана-2016» нааданай хэмжээндэ тэрэ түсэбынь бэелүүлэгдэжэ эхилhэн. Буряад-монгол гарбалай Эхэдэ хүшөө бодхоохо тушаа түүхэтэ баримта бэшэг бэшэгдэжэ, доронь алдар суутай эрдэмтэд, соёл урлалай хүдэлмэрилэгшэд, Хитадай болон Монголой, Үбэр Байгалай хизаарай, Буряад Уласай засаг түлөөлэгшэд ба ниитын ажаябуулагшад гараа табиhан.
   2016 оной июлиин 22-то Түнхэнэй аймагай Галба нютагта Богдо Чингис хаанай алдарта элинсэгэй эжы - Алан-Гуа хатанай хүшөөгэй һууриин түрүүшын шулуун табигдажа, баяр ёhололнуудаар тэмдэглэгдэhэн ушартай.

   АГАДА – АЛАН-ГУА ХАТАНАЙ ХҮШѲѲ
   Түнхэн нютагта Алан-Гуа хатанай дурасхаалта хүшөөгэй барилгые Үбэр Байгалай хизаарай, Эрхүүгэй можын буряадууд hайшаан дэмжэhэн гэжэ эли. Илангаяа Агын Буряадай тойрогой улад зон тус хэмжээ халуунаар дэмжэжэ, Онон мүрэнэй эрьедэ, Чингис хаанай түрэhэн Дэлюун Болдог гэhэн газарта Алан-Гуа хатанай дурасхаалта хүшөө бодхоохо тушаа дурадхагдана.
   Агын тала, Онон мүрэн – Алан-Гуа хатанай гүлмэр наhандаа гэр бүлэтэеэ нүүжэ ерээд hуурижаhан түрэл нютаг. Тиимэhээ дурасхаалта хүшөө бодхоогдохо эрхэтэйшье, ёhотойшье гэжэ тоосоогүй.

You have no rights to post comments