Энэ нэгэдэхинь. Хоёрдохинь гэбэл, хэдэн арбаад жэл, сагай нэгэ хугасаа үнгэршоо, энэ хугасаада буряад хэлэгүй үетэн үндышэһэн байна. Тэдэ, барһад, нэгэл изгойнууд болонхой, нэгэн-хоёр үгэ буряадаар мэдэхэ болоһон зон тэдэнээ элдэбээр хэлэхэ… Тэрэмнай огтолон болохогүй хэрэг – гэмгүй зониие муушална ха юм. Харин тэдэнь арга боломжоороо оролдоно, тушаал зэргэтэй һаа, тушаал зэргээрээ буряад хэлэндээ туһалалсажа ябана ха юм. Буряад хэлэеэ мэдэхэгүй хойноо ондоо юу хэхэ юм?
- Жэшээлбэл, хэн тухай хэлэнэбта?
- Жэшээнь, манай уласай толгойлогшо Алексей Цыденовые метис гэхэ, буряад хэлэгүй гэлдэхэ. Үбгэ эсэгэнь Цыден гээшэ Уртада ехэ дархан хүн байһан, Хүһөөшэдэ һургуули барилгын болоходо, нарин дархыень хэһээр, парта, стол, стулнуудые дархалһаар байтараа, тэндээ һамга абаа. Тиигэһээр Самбу хүбүүтэй болоо, тэрэнь һургуули хэжэ, ород һамга абаа. Алексей хүбүүниинь Петровск-Забайкальскда хүн болоо. Буряад хэлэ мэдэхэгүйдөө тэрэ зэмэтэй бэшэл. Буряад гүрэнөө толгойлжо ябахадань, юундэ элдэбээр хэлэхэ юм? Хэжэ ябаһан ажалаа хэг лэ. Буряад хэлэ дэмжэхые оролдоно, хэһэн ажалынь харагдана. Энэ нэгэл жэшээ хэлэбэб. Ганса толгойлогшые бэшэ, олон тушаалтай, тушаалшьегүй зониие энэ буряад бэшэ, буряад тээшээ болоногүй гэжэ хэлэжэл байдаг. Энэ муу. Гарта хүлтөөрөө оролдожо байхада, буряад хэлэмнай һэргэн һагад байна. Бүхэлёороо үгы боложо хосороогүй.
- Һүүлэй үедэ хэлэнэй нютаг аялгануудай асуудалаар зүрилдөөнүүд болоно…
- Нютаг аялгаяа үлүү ехээр урдаа баридаг болоод байһан саг. Жэшээлбэл, хамба лама Дамба Аюшеевэй үүсхэлээр нютаг аялгаар мүрысөөн үргэнөөр хэгдэнэ. Теэд хүндэ юундэ нютаг аялга баадхаха юм? Би нютагтаал хонгоодор хэлэн дээрэ дуугаржа, Захааминда эрэ болооб. Оройдоош ядамаргүй хори хэлэтэй болоһонби. Хажуудам сонгоолнууд, баргажан болон эрхүү буряадууд ябаа. Бидэ яагаад ойлголсодог байгаа бибди? Тэдэнэй нютаг аялгануудые һургуулида үзөөгүйб, бидэндэ хэншье заагаагүй. Ямаршье дүримгүй, гуримшуулагдаагүй нютаг аялганай хажууда литературна буряад хэлэмнай байна. Мүнөө ямар ехэ оролдолгын ашаар, хэдэн суглаа хураал хэжэ, уран зохёолой хэлэмнай байһаараа үлэбэ хэбэртэй. Зариман үшөө һанаагаа амарнагүй. Нютаг нютагтаа тэрэ нютаг аялгаяа хүгжөөжэ, дураараа хэлсэжэ байял. Уран зохёолой хэлэмнай хэнииешье уруунь даранагүй, хэнэйш нэрэ хухалнагүй. Россиин арадай артист Михаил Елбонов ходо иигэжэ хэлэдэг: «Би баргажанаараал хөөрэлдэжэ ябагшаб. Харин тайзан дээрэ – агууехэ Хусын хэлэн. Тэрээниие нангинаар гамнаха ёһотойбди».
- Хэлэнтэй уран зохёолой асуудал холбоотой. Мүнөө буряад уран шүлэг ямар урасхалтай гээшэб?
- Буряад хэлэеэ хүгжөөе, абарая гэжэ юухээн хэгдэнэ, тиимэһээ хэлэмнай хүгжэхэл бэзэ. Зүгөөр уран шүлэг тухай хэлэхэдэ, эгээ түрүүн Буряад уран зохёолшодой холбоон тухай асуудал гарана. Мүнөө холбоон юуш хэнэгүй. Эндэнэй нютаг аялганууд тухай ехэ хүдэлөөншье соогуур үгы. Уран зохёолшодой нэгэ ехэ холбоон байһан аад һандарһан, мүнөө бэе бэетэеэ зүрисэлдэһэн 2-3 холбоон байна. Матвей Рабданович Чойбонов Уран зохёолшодой холбоо үлөөхэ гэжэ туйлаа, ябаа даа. Мүнөө Сергей Доржиев гэжэ шэнэ хүн түрүүлэгшэ болоод байна. Тэрэ ябан ошон энэ хүдэлөө яажаб даа эблүүлхэ бэзэ.
Урдандаа Уран зохёолшодой холбоон түрүүлэгшэтэй, литконсультанттай байгаа. Тиигээд ном болохо зохёол литконсультантын гү, али түрүүлэгшын дурадхалаар томо зохёолшодой нэгэндэ шүүмжэлэлдэ үгтэдэг һэн. Тэрэнь уншаха, алдуу эндүүень заһуулха, тиигээд бараг болоо, энээниие хэблэхээр гэбэл, гараа табиха. Тэрэ гар табилгатай бэшэлгэнь Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшын стол дээрэ ерэжэ, тэрэнэй гараа табяа һаань, хэблэлдэ ошодог байгаа. Тиигэжэ буряад баян, һайн үгэтэй, запятойньшье һууридаа – шанартай номууд гарадаг һэн. Мүнөө хуу аралжаа наймаан, одоол хэн юу хэблүүлхэеэ һананаб, мүнгэтэйл һаань хүлеэжэ байха. Тэрэ номынь гэжэ нэгэ бодолоор эхилээд, ондоогоор дүүрэшэһэн, хоорондоо удхань таараагүй, буряад хэлэнэй ямаршье дүримгүй, сэглэлтын тэмдэгүүдшье гэжэ байхадаа байха, үгыдөө үгы, үгы гэбэл, тала дунда табижархиһан, шүлэгынь шүлэг болоогүй мүрнүүдтэй - иимэ номууд айхабтар олоор гарадаг болошонхой.
Буряад хэлэеэ үргэел гэжэ байһан сагта иимэ номууд хэлэнэй хүгжэлтэ бүри гэдэргэнь татана, буруу нүлөө үзүүлнэ.
Тиимэһээ Уран зохёолшодой холбоон хүл дээрээ гаража, литконсультант бии болоо һаа, зүбөөр бэшэгдэһэн номууд гараха бшуу. Тэрэ үедэ шүүмжэлэлгүй нэгэ номой хэблэлдэ гарабал, хэблэгшэ зургаан яла түлэхэ гү, али нэгэн аргаар хэһээгдэхэ ёһотой. Тиигэбэл удхатай, сэнтэй номууд гараха һэн. Нэгэнииньшье һайн ном гарабал – буряад арадта олзо. Бидэтнай толгойлогшоёол шүүмжэлхэдээ бэрхэ байхабди: минии бодолоор, Алексей Самбуевич хуралай һайхан заал соо бүхы уран зохёолшодые өөрөө урижа, иимэ асуудал байна, яажа шиидхэхэмнайб, юунтнай бүтэнэгүйб, ямар туһа хэрэгтэйб гэжэ хөөрэлдөө һаань, уран зохёолшодшье дали ургажа, зохёолнуудшье шанартай болохо һэн гү гэжэ һанахаар. Толгойлогшын урилга хүн дуратайгаар тогтоон абаха, бултал ерэхэ. Тиигэбэл энэ холбоон буряад хэлэ хүгжөөлгын хүдэлөөндэ ехэл хүсэн болохо һэн ха.
- Намжил Нимбуевай верлибр шүлэг ехэ дэлгэрэнги. Мүнөө зарим залуу уран шүлэгшэдые харахада, верлибр гээшэ гэжэ һажаажа бэшэжэ байгша...
- Тиимэ, ямарш удхагүй мүрнүүдые табижа байгша. Верлибр хадаа шүлэг зохёолгын нэгэ янза, өөрын удхатай, дүримтэй, зүбөөр бэшээтэй байха эрилтэтэй бэд даа. Хүн уншаад, юугээ уншаабиб гэжэ ойлгохо ёһотой. Тиимэһээ уран шүлэг зохёогшо ямаршье янзын шүлэгэй дүрим мэдэхэ ёһотой.
- Танай хэды шүлэг дуун болоһон бэ?
- Одоо мэдэнэгүйб. Жаран дуу-най нэгэ суглуулбари хэблүүлээ һэм, бэшэ суглуулаашьегүйб. Һүүлэй үедэ 2-3 газарта дуунай үгэнүүд ямар танил үгэнүүд бэ гэжэ һонирхоһомни, өөрөө мэдээгүйдэм шүлэгтэм хүгжэм табиһан дуулажа байгаа. Бүри һаяхан Баярма Овчинникова нэгэ зохидхон дуу дуулажа байна һэн. «Гайхалтай һайхан нютагни» шүлэгтэм Павел Карелов хүгжэм найруулаад, Жаргал Бадмаев дуулана. Иигэжэ дуунуудни олон болошоһон, тиимэһээ тооень бү мэдэе даа.
- Тон түрүүн ямар шүлэгтнай дуун болоо һэн бэ?
- Эгээ түрүүн «Арад зондоо баяртайб», «Аша үрынь харюулһайб» гэһэн хоёр шүлэгни дуун болоо һэн. «Аша үрынь харюулһайб» гэжэ дуу эгээ түрүүн Хажидма Аюржанаева дуулаа. Нэгэтэ орой машина соо ябажа байтарнай, дуу дуулаан болобо. Тиигээд Агаһаа гарбалтай нэгэ хүбүүн «би таанадта Агын дуу дуулаһуу» гээд, энэ дуу дуулаа. Дүүрэхэдэнь, «энэш Агын дуун юм гү, авторнуудынь хэн бэ» гэжэ һурахадам, «Агын дуун даа, Агаарнай хуу дууладаг» гэжэ марганшьегүй харюусаад, авторнуудынь мэдэхэгүй байба. Тиихэдэнь «энэш минии үгэнүүд дээрэ В.Пантаевай зохёоһон дуун лэ даа» гэжэ ойлгуулаа һэм. Тиихэдэ «Агын дуун» гэжэ суутай болонхой, нээрээш Агада ехэ дэлгэрэнги байгаа.
- Һайнта даа.
