«Алтан гэрэл»
Красноярскын дэбисхэр дээрэ мүнөө 1000-аад буряадууд ажаһууна, тэдэ түрэл хэлэеэ, ёһо заншалаа алдахагүй гэжэ оролдодог. «1997 ондо буряад нютагаархидай «Гэсэр» гэһэн бүлгэм эмхидхэгдэжэ, ниитын ажал ябуулагдажа эхилһэн. Тэдэ Красноярскын хизаарай буряадуудай дунда үндэһэн соёлоо, ёһо заншалаа хүгжөөхэ, дэлгэрүүлхэ зорилгонуудые табиһан юм. Тиигэжэ жэл бүри Сагаалганай, Сурхарбаанай һайндэрнүүд үнгэргэгдэдэг болоо.
2000 ондо оюутад болон ерээдүйн эрдэмтэд өөрын нэгэдэл тогтоогоо. Эдэбхитэй, түргэн, шуран залуушуул «Гэсэр» бүлгэмтэй нягта холбоотойгоор хүдэлөө. 2003 ондо Красноярскын буряадуудай аха захатан бүхы ажал хэрэгүүдээ залуушуулдаа дамжуулжа, 2005 ондо буряад угсаатанай үндэһэтэнэй нэгэдэл хуулиин ёhоор бүридхэлдэ абтажа, «Алтан гэрэл» мүндэлһэн юм», - гэжэ бүлгэмэй хүтэлбэрилэгшэ Мухар-Шэбэрэй аймагай Зандин нютагһаа гарбалтай Амгалан Цыдыпов хөөрэбэ.
Красноярск хотын Ажалай болон Эблэрэлгын Ордон соо «Алтан гэрэлэй» ойн баяр үргэн дэлисэтэйгээр тэмдэг-лэгдээ һэн. Буряад ороной модошо, мүнгэшэ дархашуулай, уран гартанай бүтээлнүүдэй үзэсхэлэн дэлгээгдээ, уран hайханай бүлгэмүүдэй артистнарай дуунууд зэдэлээ, шагай наадан, һээр шаалга эмхидхэгдээ. Ордоной тайзан дээрэ бултанай дуратай «Алтан гэрэл» ансамблиин хатарнууд нюдэнэй хужар болоо, гадна айлшаар ерэhэн Красноярскын гүрэнэй оперо ба баледэй театрай солист, Буряад Уласай габьяата артист Михаил Пироговой болон Буряад ороной арадай артист Бадмаханда Аюшеевагай дуунууд харагшадай халуун альга ташалгада хүртөө һэн.
«Алтан гэрэлэй» түрүүлэгшэ Амгалан Дарижаповичай тэмдэглэһээр, Сагаалганай һайндэртэ, бэшэшье үндэһэн хэмжээ ябуулгануудта хабаадахадаа, залуушуул үндэһэн ёһо заншалнуудтаяа һайнаар танилсана. Дуун, хатар бүхэн ажабайдалай ямар бэ даа ушартай холбоотой байдаг. Хубсаһанай зүйл бүхэн өөрын удхатай ха юм. Үндэһэн хоолнайшье нүүдэл байдалһаа дулдыдаһан. Гадна бүхы хэмжээ ябуулганууд Красноярскын хизаарай Губернаторай ниитэ холбооной хүтэлбэриин болон хизаарай Арадуудай эб найрамдалай байшанай дэмжэлтээр үнгэргэгдэдэг юм. Гадна Красноярск хотын Захиргаанай гүрэнэй болон ниитэ эмхинүүдтэй саг үргэлжэ харилсажа хүдэлдэг юм. Хэмжээ ябуулганууд Россиин арадуудай нэгэдэл бэхижүүлхэ болон хизаарта ажаһуудаг яһатанай үндэһэн соёл хүгжөөхэ зорилготойгоор эмхидхэгдэдэг юм. «Алтан гэрэл» автономи хизаарайнгаа Эрхэтэнэй ассамблейн арадуудай Палатын бүридэлдэ ородог, харин залуушуулай бүлгэм - «Мир» гэһэн залуушуулай нэгэдэлэй зүблэлдэ. Тэндэ 19 бүлгэмэй түлөөлэгшэд ородог.
Эхи үндэһэ табигшад, түрүүлэгшэнэр
Анха түрүүн үүсхэл гаргажа, эдэбхитэйгээр хүдэлжэ эхилһэн ахатан гэхэдэ, Красноярскын буряадуудай «Гэсэр» бүлгэмэй түрүүшын түрүүлэгшэ - Буряад Уласай габьяата экономист Борис Боржонов. Тиигээд аха захатанһаа уг залгамжалан, 2005 онһоо «Алтан гэрэл» гэһэн үндэһэн соёлой автономи байгуулжа, түрүүшын түрүүлэгшээр Красноярскын хизаарай Арадуудай эб найрамдалай байшанай хүдэлмэрилэгшэ Анатолий Базаров ажаллаһан байна. 2016 онһоо мүнөө болотор эршэмтэйгээр бүлгэмэйнгөө ажал ябуулдаг түрүүлэгшэ гэхэдэ, хизаарай сэрэгэй комиссариадай эрхэтэдые сэрэгэй албанда бэлдэлгын таһагай дарга Амгалан Цыдыпов болоно.
Красноярскын мэдээжэ зон, уулзалганууд
Буряад бүлгэмэй аха захатан, залуушуулда жэшээ болохо, тэдээнтэй уулзажа, харилсажа, дүршэлтэеэ хубаалдажа байдаг хүндэтэ, суута буряад хүбүүд, басагаднай гэбэл, Совет Армиин полковник Владимир Булутов, милициин полковник, Красноярскын хизаарай УВД-гэй хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ Иннокентий Жердаков, Красноярскын гүрэнэй оперо ба баледэй театрай солист, бүхэроссиин ба уласхоорондын конкурснуудай лауреат Евгений Балданов болон Буряад ороной габьяата артист Михаил Пирогов, Буряад ороной габьяата экономист Борис Боржонов, М.Решетневэй нэрэмжэтэ Сибириин гүрэнэй аэрокосмическа университедэй профессор Зандра Сангадиев, Сибириин федеральна университедэй нефтиин ба газай институдай профессор Дамба Макушкин, бүхэдэлхэйн суута скульптор, Красноярскын гүрэнэй урлалай институт дүүргэгшэ Даши Намдаков гэгшэд болоно. Красноярскын хизаараар Россиин Буддын шажанай заншалта Сангхын «Манжушри» бүлгэм ажалаа ябуулдаг. Нютагаархид сэдьхэл һанаагаа тэгшэрүүлхэ, хуралнуудта һууха аргатай юм, ажабайдалай талаар элдэб асуудалнуудаар шакья лама Алексей Цыбеновтэ хандадаг.
Зунай элдин сагта «Сурхарбаан» ойн зонодо оршодог үндэһэн «Столбы» паркын санаторно болон элүүржүүлгын комплексдо үнгэргэгдэдэг заншалтай. Хоёр үдэрэй туршада сугларагшад буряад соёлой оршондо «шунгажа», түүхын, ёһо заншалай мэдэсээр конкурснуудта, һуралсалай семинарнуудта, тамирай үндэһэн янзануудаар мүрысөөнүүдтэ хабаададаг, аман зохёолой бүлгэмүүд дуу хатар дэлгэдэг юм. Ехэ һайндэрнүүдһээ гадуур Красноярскын буряадууд ходо хоорондоо харилсажа, айлшалалсажа байдаг. «Бидэ нэгэ томо бүлэ мэтэбди, үнинэй, һаяшье ажаһуужа эхилһэн нютагаархидаа нэгэдүүлхэ ёһотойбди. Тиихэдэ энэ илангаяа үри хүүгэдтэмнай шухала, тэдэ түрэл арадтаяа холбоотойгоо, буряадуудбди гэжэ мэдэрдэг болохо», - гэжэ Амгалан Цыдыпов тэмдэглэнэ.
«Алтан гэрэл» бүлгэм Буряад оронһоо ерэһэн суута зонтой – барилдаашан Александр Богомоев, уран зохёолшо Алексей Гатапов болон бусадтай мэнэ-мэнэ уулзалгануудые эмхидхэдэг байна.
Түрэл хэлэн
Россиин Эрдэмүүдэй академиин хэлэ бэшэгэй институдай баримтануудаар, һүүлшын 150 жэл соо 15 хэлэн хосорһон. Шалтагаануудайнь нэгэн – нүүжэ ошолго. Арад гээшэ түрэл хэлэгүй болоходоо, үндэһэн соёлоо алдадаг ха юм. Энэ орёо асуудал Россиин арадуудта, тэдэнэй тоодо нютагһаа холо, ондоо регионуудта ажаһуудаг буряадуудта шухала болонхой. Амгалан Дарижаповичай тэмдэглэһээр, Красноярскда мүндэлһэн хүүгэд ехэнхидээ түрэл хэлэеэ мэдэнэгүй. Тиимэһээ 3 жэлэй саана хизаарай Арадуудай эб найрамдалай байшанай бааза дээрэ бага наһанай хүүгэдтэ хараалагдаһан буряад хэлэнэй хэшээлнүүд үнгэргэгдэдэг болонхой. 2016 онһоо бүдүүн зон бүгэдэ буряадай «Эрдэм» диктантда хабаадажа эхилээ. Түрэл хэлэеэ һайнаар мэдэхэ зон «Родной земли многоголосье» гэһэн жэл бүри үнгэргэгдэдэг нааданда хабаададаг. Тэрээндэ Красноярскын элдэб соёлой автономинуудай түлөөлэгшэд мүрысэдэг байна. Үшөө һонин түлэблэл гэхэдэ, хизаарта һая байгуулагдаһан, Россиин арадуудай поэзидэ зорюулагдаһан «Рифма без границ» гэһэн шоу болоно. 2019 ондо «Алтан гэрэлэй» үхибүүд буряад уран зохёолшодой шүлэгүүдые уншаа һэн. Николай Дамдиновай үзэмжэ гоё Баргажан тухай «Мой отчий край» шүлэг Дансаран Дамбиевай һайхан бардаастай хоолойгоор уншахада, Жаргал Балбаров лимбэ дээрэ арадайнгаа уянгата хүгжэм наадажа байгаа. Саанань баялиг малтамалтай Баргажанай абарга орьёлнуудай, үзэсхэлэнтэ байгаалиин, бэлшэжэ ябаһан тарган адуу малай видео харуулагдажа, буряадаар шүлэгэй оршуулга Эржена Бадармаевагай уян хоолойгоор уншажа байхада, сэдьхэл доһолгомо, уярхаар, омогорхохооршье байха юм.
«Алтан саг» ансамблиин амжалта
«Алтан гэрэл» бүлгэмэй дэргэдэ хэдэн жэлэй саана «Алтан саг» гэһэн хатарай ансамбль байгуулагдаа һэн. Иигэжэ нэрлэгдэхэнь гайхалгүй, юуб гэхэдэ ансамблиин бүридэлдэ, гол түлэб, 1-2-дохи курснуудай оюутад ородог. Оюутан ябаха «алтан» саг ха юм, эгээл энэ үедэ тэдэ наhанай нүхэдтэй болодог, ерээдүйгөө зохёодог гээшэ ааб даа. Олоной дуратай ансамбль хотын, хизаарай болон республикын хэмжээнэй бүхы хэмжээ ябуулгануудые шэмэглэдэг. Эржена Бадармаева хүтэлбэрилэгшэнь хатар табихадаа, залуушуулые арадайнь аман зохёолтой, үндэһэн соёлтойнь танилсуулна. Хүхюун дорюун, бэлигтэй залуушуул һуралсалайнгаа хажуугаар ниитын ажалда нэгэшье тунхарихагүй, эдэбхитэйгээр хабаадажа, амжалтатай дабшадаг юм. «Алтан саг» ансамбль - университедүүдэй хоорондын, хотын болон хизаарай фестивальнуудай ба конкурснуудай лауреат. 2020 ондо Эржена Бадармаева аяар холо нютагта түрэл соёлоо, ёһо заншалаа хүгжөөжэ, дэлгэрүүлжэ байһанай түлөө Буряад ороной Соёлой яаманай баярай бэшэгээр урмашуулагдаа һэн.
Залуушуулай ажабайдал
Буряадуудай бүлгэмэй ажабайдал баян, һониншье: үндэһэн һайндэрнүүд, өөһэдын эмхидхэдэг хэмжээ ябуул-ганууд, үндэһэ яһатанай хоорондохи түлэблэлнүүд.
Буряад залуушуул хизаар соо эгээ эдэбхитэй юм. Тэдэ үндэһэ яһатанай хоорондохи залуушуулай хэмжээ ябуулгануудые эмхидхэдэг шуу. Ехэнхи ажалыень Сибириин федеральна ба Красноярскын гүрэнэй эмнэлгын университедүүдэй аспирантнууд, оюутад ябуулдаг, залуушуулай хоорондохи бүлгэмэй түрүүлэгшэ Елена Дармаева юм. Эдэбхитэй гэшүүдые тоолобол, 2015-2018 онуудта залуушуулай бүлгэмэй түрүүлэгшэ ябаһан Оюна Дарижапова; 2018-2020 онуудта - Агван Перенгалаев; эмхидхэгшэ Алдар Шагдуров болон «Азия-Сибирь-2018» ба «Дангина-2020» конкурснуудай илагша Лиана Мункуева; буряад хэлэнэй курс ябуулагша Буянто Нимаев гэгшэдые тэмдэглэхээр. Залуушуулай эгээ дуратай хэмжээ ябуулга гэхэдэ, 16-дахяа үнгэргэгдэжэ байһан «Баатар» болон «Дангина» конкурснууд болоно. Энэ гоё харалгын урда тээ хабаадагшад, дэмжэгшэ можынхид ехэ бэлдэлгын ажал үнгэргэдэг байна. Сибириин федеральна университедэй торгово-экономическа институдай оюутан Лиана Мункуева «Дангина-2019» конкурсын илагша болоо һэн. Сибириин яһатанай хоорондо эгээ мэдээжэ «Мисс Азия-Сибирь» конкурсдо Эржена Суборова (2007 он), Саяна Гомбоева (2008 он) болон Лиана Мункуева (2019 он) оюутад арадайнгаа соёлой мэдэсэ дээдэ хэмжээндэ харуулжа илаа һэн. Жэл бүри «Интерземлячество» гэһэн тамирай үндэһэн янзануудаар арадуудай хоорондохи ехэ һайндэртэ залуушуулай можо эдэбхитэйгээр хабаададаг. Һайндэрые эмхидхэлгэ жэл бүри бүлгэмһөө бүлгэмдэ дамжуулагдажа байдаг. Буряад бүлгэм 2019 ондо «Интерземлячество» үнгэргэжэ, можоороо шүүһэн юм. Футболоор, волейболоор «Кубок нации», «Этномир» интеллектуальна наадан, «Молодёжное содружество» фестиваль, «Большие гонки» тамирай ба экстремальна шоу, «Во имя укрепления мира и дружбы народов России» гэһэн тамирай үндэһэн янзануудаар мүрысөөн ба соёлой фестиваль - яһатанай хоорондохи иимэ олон хэмжээ ябуулгануудта залуушуул эдэбхитэйгээр хабаададаг байна. Красноярскын эдир залуу буряадууд республикын, уласхоорондын хэмжээндэ хабаадалсаха дуратай. Жэшээнь, уласхоорондын «Алтаргана» нааданда хабаададаг. Ерэхэ жэл Агада үнгэргэгдэхэ «Алтаргана» нааданда айлшаар буужа, ганса үетэнтэеэ харилсаха бэшэ, үргэн дэлисэтэй хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэхэ дүршэл абаха, саашадаа тамирай янзануудаар хаба шадалаа туршалсаха хүсэлтэй байна.
«Алтан гэрэлэй» 15 жэлэй ойн баярай хэмжээндэ «Практика взаимодействия НКА с органами исполнительной власти субъектов Российской Федерации Сибирского региона» «түхэреэн» шэрээ эмхидхэгдэһэн. Буряадуудай бүлгэмэй түлөөлэгшэд ба залуушуул Томскын, Новосибирскын, Эрхүүгэй ба Буряад Уласай айлшадтай дүршэлтэеэ хубаалдаа.
«Түхэреэн» шэрээдэ Буряад ороной хүтэлбэриин түлөөлэгшэд уригдаа, эндэ ондоо регионуудай дэбисхэр дээрэ ёһо заншалаа, соёлоо хүгжөөжэ, ондоо яһатантай эбтэйгээр харилсаха ниитэ ажалда амжалтатайгаар хабаададаг эрхим залуушуулые шагнаха, тэдээндэ нэмэлтэ стипенди үгэхэ тухай асуудал табигдаа һэн. Энэмнай дэмжэлтэ абажа, Буряад Уласай урмашуулгын стипенди оюутадтаа абхуулха дансануудые бэлдэнэбди. 2-дохи асуудал – Буряад оронһоо гарбалтай, Красноярскын дээдэ һургуулинуудые дүүргэһэн залуушуулые ажалтай болголго. Дипломһоо гадна ниитын ажалай ехэ дүршэлтэй болоһон эдэбхитэй залуушуулаймнай нютагаа бусаа һаань шухала гэжэ һанагдана.
2022 оной түсэбүүднай гэхэдэ, нэн түрүүн, Сагаалган эмхидхэлгэ болоно. Урда жэлнүүдтэ адляар бэшэ, ондоо юумэ оруулхые оролдонобди. Март һарада «Бүхэ барилдаан үнгэргэгдэхэ, апрель соо - «Баатар» ба «Дангина» конкурснууд, май соо «Сурхарбаан», зун - отпускын хаһа, сентябрь - танилсалгын һара, октябрь - Буряад соёлой үдэр, ноябрь - буряад поэдүүдэй шү-лэгэй үдэшэ. Гадна хотын, хизаарай болон яһатануудай хоорондохи хэмжээ ябуулганууд.
Амгалан Дарижаповичай эгээ ехээр тэмдэглэһэн юумэн гэхэдэ, тусхай мэргэжэлшьегүй һаа, бүлгэмэйхиднай режиссёр-найруулагшад, сценаристнууд, хатар табигшад, эмхидхэгшэд болоод лэ, эбтэй эетэйгээр ажалаа ябуулдаг. «Залуушуулнай талаан бэлигтэй, урагшатай, эдэбхитэй юм. Тэдэнтэй хүдэлхэнь ехэ урматай», - гэжэ түрүүлэгшэ Амгалан Цыдыпов хөөрэбэ.
Аяар холын хизаарта арадайнгаа һүлдэ дээгүүр үргэжэ, ёһо заншалаа сахижа, түрэл хэлэеэ мартахагүй гэжэ оролдожо, туһатайгаар, һонирхолтойгоор сагаа үнгэргэжэ байдаг буряад угсаатанаараа омогорхожо, саашанхи харгы замынь үшөө урагшатай, һаруул байха гэжэ найданабди.
Нордоп БАБУЕВА.
