«Алтаргана-2020» наадан түүхын хуудаһанда үлэбэ. Далайса ехэтэй нааданай үйлэ хэрэгүүд, туйлалтанууд үшөө удаахан лэ сууряатан, буряад хүн зоной зүрхэ сэдьхэл хүдэлгэн байха бэзэ. Дүнгүүд татагдана, һанамжанууд хэлэгдэнэ. Эндэ һая бидэ Оросой Холбоото Уласай гүрэнэй ажаябуулагша, Федерациин Зүблэлэй Уласхоорондын хэрэгүүдээр хорооной түрүүлэгшын орлогшо, сенатор Баир Жамсуевтай ехэ интервью эмхидхээбди. Тэрээнһээ хэды хэһэг дурадхая.
- Баир Баясхаланович, Агада «Алтаргана» наадан гурбадахяа болобо. Түрүүшынхеэ 2002 ондо Танай сэхэ хүтэлбэри доро үнгэргэгдөө һэн гээшэ ааб даа. Эдэ хоёр «Алтарганын» хоорондо 20 жэл болоно, сасуулбал, юун ондоо болооб?
- Хорин жэл гээшэ хүнэй наһанда, тойрогоймнайш ажабайдалда нилээд ехэ хугасаа болоно. Эдэ жэлнүүд соо юумэн ехэ хубилаа, «Алтаргана» наадан ондоо болоо. 2002 ондо «Алтаргана» юун гээшэб гэжэ мэдэхэгүй байгаабди. Үшөө уласхоорондын наадан болоодүй байхадань, манай тойрогой түлөөлэгшэд Монгол ошожо, «Алтарганада» хабаададаг һэн. Тиихэдэ дуунай урилдаан байгаа. Байһаар мори урилдаан, барилдаан нэмэгдээ, минии һанахада, тэрэ үеын «Алтаргана» буряад арадай наадам байгаал даа. Харин наашаа ерэхэдэнь, яагаад хэхэбибди гэжэ удаан бодомжолообди. Бүхы буряадуудые нэгэ газар суглуулха гээшэ шэнэ юумэн байгаа ха юм. Үнгэргөөбди. Мүнөөнэй «Алтарганые» 2002 онойхитой сасуулхада иимэ: нааданай үнгэргэгдэхэ бүри үндэһэн соёлой ашаар буряад арадбди гэһэн мэдэрэл манай угсаатанда улам бэхижэнэ. Жэшээнь, 2000 ондо Монголдо, тиихэдэ би Дорнод аймагаар ябаа һэм, буряад дэгэлээ хүн оосотой үмдэдэг байһан һаа, 2002 оной Агын «Алтарганын» һүүлээр үндэһэн хубсаһаяа үмдэжэ, «би буряадби» гэжэ харуулхаяа хүн аягүйрхэхөө болёо. Буряадай хубсаһан угаа гоё, янза бүриин ха юм. Хубсаһаарнь хаанахиин бэ: хонгоодор, сонгоол, али хориин угай буряад гү гэжэ абаһаар ойлгохоор. Үндэһэн хубсаһамнай удхатай. Жэшээнь, энгэр, малгай, гутал – хубсаһанай зүйл бүхэн өөрын һүлдэ тэмдэгтэй. Тиимэһээ хубсаһан хадаа буряад арадбди гэһэн мэдэрэлэй, ёһо заншалаа ургажа ябаа үеынхидтэ дамжуулгын шухала хубинь болодог.
«Алтаргана» – арадай нэгэдэлгын һайндэр, элдэб олон нютаг хэлэнүүдтэйбди, нютаг нютагаймнай заншалнууд халта ондоотой, энэ хубсаһанда элихэнээр харагдадаг.
«Алтаргана» буряадуудай дунда ехэ мэдээжэ болонхой, арадаймнай түлөө омогорхол түрүүлнэ. Энэ ехэ наадан бүхэндэ арадайнгаа баатарнуудые, түрүү зониие ёһолдогбди. Мүнөө Оросой Уласай Баатарнууд Балдан Цыдыповые, Далай Гунгаевые ёһолообди, Баатарнуудай аллейдэ Агаһаа уг гарбалтай хоёр Баатарнуудай хүшөө бодхоогдоо. Һанана байхат, 2016 оной «Алтарганын» үедэ артист Михаил Елбоновто Буряад Уласай Хүндэтэ эрхэтэнэй нэрэ зэргын олгогдоходо, хаа-хаанагүйһөө сугларһан буряадууд омогорхон байгаа хамнай.
«Алтаргана» хадаа соёлой хүгжэлтын шата элирхэйлнэ. Харахадам, хүнүүд урма баяртайнууд ерэнэ, эндэл үнинэй танил болоһон хүнүүд уулзана, шэнэ танилнуудтай болоно. 2002 ондо түрэһэн зон мүнөө 20 наһатай залуушуул ябажа байна, тэдэнэр хоорондоо танилсана. Ондоо нютаг оронуудта, ондо ондоо гүрэнүүдтэ ажаһуудаг угсаатанаймнай холбоо харилсаан бэхижэнэ. Хитад, Монгол гүрэнүүдтэй, ондоошье субъектнүүдтэй хани барисаанай утаһаханууд батадхагдана бшуу.
Тиимэһээ «Алтаргана» гансал дүн таталгын бэшэ, мүн буряад арадай саашанхи ажаһуудалай шатануудые элирхэйлэлгын хэмжээн болоно. Дуунай, уран үгын урилдаанууд эмхидхэгдэнэ, тэдэ түрэл буряад хэлэнэймнай хүгжэлтэдэ түлхисэ боложо үгэнэ ха юм. Шэнэ нэрэнүүд элирнэ, шэнэ үүсхэл дурадхалнууд бэелүүлэгдэнэ...
- Коллегэеэ, Федерациин Зүблэлэй түрүүлэгшын орлогшо Константин Косачёвые яагаад ерүүлжэ шадаабта? Тэрэ «Алтаргана» наадан тухай ямар һанамжатай бусаа хаб?
К.Косачёв, Б.Жамсуев хоёр интервью үгэнэ.
Долгорма Дашинимаевагай фото.
- Федерациин Зүблэлдэ «Алтаргана» наадан тухайгаа мэдүүлдэг һаа гэжэ оролдодог һэм. 2014 ондо зорюута Зүблэлэй түрүүлэгшэ Валентина Ивановна Матвиенкодэ орожо, «Алтаргана» наадан тухайгаа хөөрөөд, энэ һайндэрөөрнай амаршалыт даа гэжэ хандааб. Тиихэдэ «Алтаргана» Монголой Хэнтэйн аймагта болоо, Дадал һомондо амаршалгыень уншаа һэм. Уншахадамни, зэргэ монгол хэлэн дээрэ оршуулжа байгаа бэлэй. Тиимэһээ 2014 онһоо «Алтаргана» наадан Федерациин Зүблэлэй нэгэ багахан харгалзалга доро үнгэргэгдэнэ гэхээр. Һанана гүт, 2018 ондо Эрхүүгэй «Алтарганада» минии коллегэ Вячеслав Мархаев В.Матвиенкын амаршалга уншаа һэн. Мүнөө жэл бидэ В.Матвиенкые хуулита ёһоор уряабди. Сүлөөгүй байдаг хүн гэжэ эли, орондонь ехэ дүршэлтэй политик, дипломат, Федерациин Зүблэлэй Уласхоорондын хэрэгүүдээр хорооной түрүүлэгшэ Константин Косачёв ерээ. Эндэ бүхы юумэ хараад байхадаа, «үгэдөө оруулжа ерүүлһэндэшни баярые хүргэнэб» гэжэ хэлээ бэлэй. «Алтаргана» наадыемнай ехэтэ һайшаагаа, баясаа. Хажуугаарнь тэрэ Федерациин Зүблэлэй дэргэдэхи үндэһэ яһатанай болон шажануудай асуудалнуудаар зүблэлэй түрүүлэгшэ болодог юм. Тиимэһээ үндэһэ яһатанай харилсаанай, тэрэ тоодо монголой, буряадай, зүүн зүгэй асуудалнуудаар ехэтэ һонирходог хүн. Мүнөөнэй уласхоорондын байдалай эрхэ нүхэсэлдэ манай гүрэнэй гадаадын политикада Алас Дурна, Ази түби шухала үүргэ дүүргэдэг болохонь шуу. Баруунһаа Зүүн зүг руу эрьелтэ боложо байна...
- «Алтаргана» наада нээлгын ёһолол дээрэ манай Баатар Балдан Цыдыпов үгэ абахадаа, сэрэгэй тусхай операциин боложо байха үедэ буряадуудай урма зориг бодхоохо талаар иимэ һайндэр тон хэрэгтэй гэжэ хэлэбэ һэн. Энээн тухай Танай һанамжа ямар бэ?
- Зүб даа, Балдан Цыдыпов олоной һанаа бодол хүлгөөжэ байһан асуудалда харюусаа. Сэрэгэй тусхай операциин боложо байхада, иимэ ехэ һайндэр эмхидхэхээр юм гү гэжэ хэнэйшье маргахаар байгаа ха юм. Тэндэ хүбүүднай алдалан унана, шархатаһанууд бии. Энэ асуудал удаан зүбшэлсөө һэмди, яаха байгааб гэжэ бодомжолообди, зүгөөр «үнгэргэхэл хэрэгтэй» гэжэ олоной урда хэлэхэ харюусалга хэншье өөр дээрээ абаха аргагүй байгаа. Жэшээнь, би тиигэжэ хэлэхэ ямар эрхэтэйбиб?
Харин Балданай хэлэһэнэй һүүлээр иимэ ехэ һайндэр сэрэгэй тусхай операциин боложо байхада, юундэ эмхидхэгдэнэб гэһэн асуудал хаанашье гарахаяа болёо.
Түрын дуулалай зэдэлхэ үедэ. Б.Жамсуев, Б.Цыдыпов, А.Цыденов.
Бато Жамбаловай фото.
Өөрыгөө Балдан бэлдээ, үшөө госпитальдо байхадань уулзахадамнай, «Алтарганада» ошохоб, үгэ хэлэхэеэ һананаб» гэжэ байгаа бэлэй. Теэд госпитальһоо табяагүй, оролсохо баатай болоо һэм. Ерээд лэ, үгэ абажа, тон хэрэгтэй тэрээхэн үгэнүүдые хэлээ ха юм даа. Тиихэдэнь лэ иимэ ехэ наадан ганса эндэ байһан зондо бэшэ, мүн «лентын» саана сэрэгэй уялга дүүргэжэ ябаһан хүбүүдтэмнай хэрэгтэй байна гэжэ булта ойлгоолди. «Алтарганын» үедэ амбан захирагша бидэ хоёр мүнөө отпускдо байһан хэдэн хүбүүдтэй стадион дээрэ уулзаа һэмди. Тиихэдэ энэл асуудалда харюусаһан мэтэ «ажамидарал үргэлжэлһөөр, гүрэн түрэмнай байна, наадан һайндэрнүүд хэрэгтэй, юундэ миин һууха юм» гэжэ хүбүүд хэлэжэ байгаа һэн. Нэгэниинь, Цырен Сультимов хабаадаашье ха юм. Тэндэ байһан хүбүүдтэмнай нютагтань юун боложо байнаб гэжэ һонирхолтой...
- Иимэ үндэр хэмжээнэй эмхидхэлгэ хадаа Танай тойрог хүтэлбэрилжэ ябаһан үе сагһаа үндэһэтэй гэжэ һанахаар. Танай үедэ табиһан заршамууд мүнөө болотор баримталагдана.
- Тойрогнай нэгэдэнги байхадаа, хүсэтэй гэжэ нэгэтэ бэшэ хэлэдэгби, гүрэмнайшье аюултай сагта нэгэдэнги болодог ха юм.
Нэгэдэнги байха гээшэ ехэ хүсэн. Нэгэ хүсэн бэшэ һаа, гүрэн өөрөө һандарха һэн: олон үндэһэ яһатан, хэдэн шажанай һүзэгшэд, политическэ намууд гээд лэ үгэеэ ойлголсожо шадахагүй.
1990-ээд онуудые һанана бэзэт. Эндэмнайш тон тиимэ. Тиимэл политика би хододоо ябуулдагби: үдэр бүриин ажаябуулгада, һунгалта юумэнэйшье болоходо... Ямар политическэ намайхид булинаб – намда хамаагүй, зүгөөр тэрэ намайхид тойрогоймнай нэгэдэнги байдал эбдэхэ ёһогүй гэжэ харахаб. Гэр бүлыешье абаад харабал, эбтэй эетэй, нэгэ амин байгаа һаа, бүхэ бэхи бүлэ байхал даа. Үбгэ һамган хоёр ходо хэрэлдэжэ, хүүгэдынь эбгүй байгаа һаа, ямар бүлэ бэ? Тиимэ ушарта нэгэдэнги хүсэн тухай хэлэлтэшьегүй. «Алтарганада» бэлдэжэ байхадаа, Буянто Балданжаповичтай мэнэ-мэнэ хонходолсожо байгаабди. Намһаа юумэ асуухаяа эшэхэ гайхахагүй, бишье заал һаа тиигэхэ хэрэгтэй гэжэ өөрынхеэрээ боложо байгаагүйб, эндэмнай иимэ дутуу дунда байна, тэндэмнай тиимэ асуудал шиидхэхээр гээд лэ ходо зүбшэлсэжэ, хөөрэлдэжэ байгаабди.
Мори урилдаанай Ехэ шан шүүгшэдтэй.
Жалсан Лубсандашиевай фото.
Магад, иимэ ехэ хэмжээ ябуулга эмхидхэлгэ бүхы талаараа тордиһогүй үнгэршоогүй. «Эндэ олониие суглуулжархёод, хүтэлбэрилэгшэд урагша хойшоо юрэл ябана, хинахаһаа бэшэ юумэ хэнэгүй» гэхэ мэтэшэлэн дураа гутаха зон олдоо. Ямар хүтэлбэрилэгшэд хэниие хаана суглуулаа юм, юу тиитэрээ хинаа юм? Эндэ хэлэхэдэ, хүтэлбэрилэгшын хүреэлэлгэ ямаршье шанартай ажалай нүхэсэл болодог. Зонтоёо хэр үгэ нэгэтэйгээр хүдэлнэб, ажалайнгаа дүн туйлахын тула хэр оролдоноб – энэ шухала. Юрын зоной намда һайнаар хандахада, ехэ урмашахаар байдаг. Зонтоёо нэгэ үгэтэй ябанаб, нэгэдэнги хүсэнэй нэгэ хубинь болоноб гэжэ мэдэрхээр. Ямаршье үйлэ хэрэгтэ хүтэлбэрилэгшэ гээшэ зоной һанамжа шагнаха, хөөрэлдэхэ, хаанань бэ даа ойлгуулха ёһотой, зарим ушарта арсалдахашье саг болохо. Иимэл үгэ нэгэтэй ажал ябуулга «Алтарганада» бэлэдхэлэй үедэ элихэнээр харагдаа.
Дарима БАЗАРОВА.
