ГАЛ ТАХИЛГА - УРДЫН ЗАНШАЛ
Урдын зарим бэшэгүүд соо Чингис хаанай эсэгэ Есүүхэй баатар хэтэ сохижо, гал носооhон, Оулэн хатан тэрэнииень бадарааhан гээд түүрээгдэдэг. Тиимэ бэшэгүүд соо галда соло дуудаhан үгэнүүдэй удаа ямар нэгэн зорилго, hанаhан хэрэг хүсэлөө урагшатайгаар бэелүүлхэ тушаа гуйлтанууд байдаг гэhэн домогтой.
Чингис хаанай алтан угай гуламтын галай соло дуудаhан урдын бэшэг олдоhон гэдэг. Тэрээн дотор агууехэ хаанай гуйлта үгэнүүд бии:
- Хэтэ мүнхэдөө хас шулуун тамгын эзэн, арад түмэнэй зонхилогшо байха болтогойб! Хэтын хэтэдэ хаан хүндэеэ алдангүй, Богдын засагтай хахасахагүй болтогойб! Борджигинэй алтан угай нэрэдэ урбахагүй болтогойб!
Монголнуудай гал тахилга тушаа үшөө XIII зуун жэлдэ Италиин аяншалагша Плано Карпини бэшэhэн:
- Монголнууд галда ехээр шүтэдэг. Галаа хүндэлhэн бүтээл гүйсэдхэхэдөө, хони гаргаад, мяхыень эдиhэнэй удаа яhануудыень галда үргэдэг заншалтай.
ГУЛАМТЫН ГАЛ - САХЮУСАН
Гуламтынгаа гал бузарлаhан, заяашаяа гомдохооhон айл хотон өөдэлдэггүй, угайнь утаhан таhаржа, мүр сараагүйгөөр хосордог гээд элинсэгэймнай hургаалнууд соо дамжуулагдадаг. Галаа арюунаар тахижа, hүр hүлдыень бадараажа байхань маша шухала!
«Хатуу түмэр эсэгэтэй, хайр шулуун эхэтэй, хайлааhан модон амитай, гал торгон – эжы! Дулаагаараа эхэ-дэлхэйдэ нэбтэрэн сорьёнош, утаагаараа үүлэнүүд руу нэбтэрэн шунганаш!» - гэhэн галда зорюулhан дуудалгын үгэнүүд мүнөөшье түүрээгдэдэг.
«Гал Ехэ Гуламта, Зол Ехэ Заяаша! Хатуу архиин сэржэмээр сүршэнэб, алта мүнгөөр хубсалуулнаб, магнайешни тоhодоноб, өөхөөр хүндэлнэб, юhэн зула, юhэн хүжэ, юhэн янзын торго ба үбсүү үргэнэб!» - гэhэн үшөө нэгэ гал тахилгын дуудалга манай элинсэгэй галда айхабтар хүндэтэйгөөр хандадаг байhые гэршэлнэ.
Урдын буряадай заншалаар, гал тахилгын үйлэнүүдые гүйсэдхэлсэдэг «шэбэгшэн» гээд нэрлэгдэдэг тусхай үүргэтэй хүнүүд байhан. Бөөдэ гансааран гал тахилга бүтээхэнь хорюултай hэн тула тэдэнэр заабол шэбэгшэнтэй гү, али галзууд угай хүнтэй суг хамта гүйсэдхэдэг байhан түүхэтэй.
«ГАЛ - ЭХЭ»
Монгол туургата арадууд гуламтынгаа гал эхэнэрэй hүлдэтэй гэжэ тоолодог байhан заншалтай. Мүн лэ гал буян хэшэгэй, үрэжэлэй, бэеын хүсэ шадалай эхин, шэнэлэн мүндэлхын, дээшээ тэгүүлэн ургахын hүлдэ тэмдэг гэжэ манай үбгэ эсэгэнэр тоолодог hэн ха.
Yхибүүдтэй болодоггүй эхэнэрнүүд «үргэхэ хүбүүе, энхэрхэ басагые» үршөөхэ гуйлтатай гал тахилгын тусхай бүтээл гүйсэдхэдэг байhан.
Тэрэнь онсо удха шанартай. «Уг гарбал» ба «гал гуламта» гэhэн үгэнүүд хоорондоо бүхэ холбоотой бшуу. «Гал гуламта унтаржа залирха» ба «уг гарбал таhалдаха» гэhэн үгүүлэлнүүд нэгэ удхатай гэжэ эли.
Тиимэhээ галай эзэн заяаша үри хүүгэдэй һүлдэ үршөөхэ аргатай гээд шүтэгдэдэг гуримтай. Гал тахилгын бүтээл үйлэдэжэ, галда хурьга үргэбэл, үхибүүгүй тулиhан айл заабол хүүгэдтэй болодог гэжэ хэлэгдэдэг.
Yшөө урдын буряадууд хурим түрын үедэ гал тахилгын бүтээл үйлэдэдэг заншалтай байhан. Һамга абажа байhан хүбүүн гэрлэhэн басаганайнгаа гэртэнь ерэжэ, шэбэгшэнтэй хамта гуламтынь гал тахидаг hэн ха.
