Хоёр эсэгэнэрэй сахюусан доро
Тэрэ газааһаа гэртээ ороходоо, эжэлүүдгүй Эсэгын дайнай жэлнүүдые ухаан бодолдоо тэхэрюулнэ. Наян нэгэн жэлэй саана иимэл үглөө тэрэнэй түрэһэн эсэгэ болохо Нагсалай Раднажаб Эхэ ороноо эзэрхэг дайсадһаа хамгаалалсахаяа сэрэгтэ татагдаһан байна. Тэрэ Ринчиндабаагай Дашабаймаа һамгаяа үендөө хүрөөгүй хүбүүнтэеэ орхиходоо, дайгаа дараад, һөөргөө эхэ нютагаа бусаха этигэл найдалаа алдаагүй ябаа бшуу. Теэд 1943 ондо «Раднажаб Нагсалов дайн байлдаанай талмайда ами наһаяа алдаба» гэһэн мэдээсэл-саарһан һамгандань ерэжэ, наһан дундаа ябаһан эхэнэр энээндэ нилээдхэн сохюулба. Гэбэшье, хүнэй бэе оложо түрэһэн хадаа алтан дэлхэйн табисуураар ажамидарха, үбгэнэйнгөө нэрэ нэрлүүлхэ хүбүүгээ хэнһээшье дутуугүйгөөр хүмүүжүүлхэ шухала.
Эсэгынгээ түһөө амидыгаар хараха золгүй Балта хүбүүн хүлдэ орожо, нэрыень нэрлүүлэн, өөдэргэ дорюунаар өөдөө үндыбэ. Оршолонто юртэмсын жама ёһоор хэды хүндэ сагай байбашье, хүн түрэлтэнэй уг изагуур үргэлжэлжэл байдаг. Дайнай гал дүлөөр соробхилһон 1942 оной морин жэлдэ Догойдо аяар 14 хүбүүд, басагад алтан дэлхэйн шарай хаража, хүнэй нэрэ олохо хубитай байгаа. Тэдэнэй нэгэниинь Балта Раднажапов мүн болоно. Тэрэнэй үетэнэй олонхи эсэгэнэр «дайгаа даража, даагаяа һүүлдэжэ», нютагаа бусаһан юм.
Балта бүри томохон болоходоо: «Миниишье түрэһэн эсэгэ эдэ ахайнартал адли эхэ нютагаа энхэ мэндэ бусахал һэн бэзэ», - гэжэ сэдьхэхэ. Иимэ мэдэрэлдэ абтаха бүреэ тэрэ уруу дуруу болон, уйдхарай мананда эзэлэгдэхэ.
Дайнай жэлнүүдтэ түрэһэн Буряадай арадай яруу найруулагша Лобсон Табхаевай шүлэгэй мүрнүүд эдир Балтын сэдьхэлэй мэдэрэлые тодорхойлно гэхэдэ, алдуу болохогүй:
Илалта! Эршэтэй тодо энэ үгөөр холбоотой һэн
Эсэгэнэрэй
Баруун дайнһаа бусалган.
Энгэр шэмэһэн орден.
Баяр. Нёлбоһон.
Элбэгээр адхарһан шуһан…
Харанхалтараа харгы дээрэ би зогсоноб:
Хаанаб даа, хаанаб минии эсэгэ?!
Али сэрэгшэ абажа намай гар дээрээ,
«Абашниб», - гэхэнь ааб гэжэ…
Үнэндөө Балта Раднажапов балай ехээр үншэрхын далай үзөөгүй. Нютагайнь сагаангууд угай Будын Дашаринчинэй Дашабаймаада анхаралаа мэдүүлхэдэнь, нүгөөдэнь арсаагүй. «Хүбүүндэм тулга болохо» гэжэ батаар этигэһэн залуу эхэнэр Манзартан хотоной бэри болоһон юм. Тэрэ гэһээр һарбада галзууд омогой Дашабаймаа абжаамнай наһанайнгаа эсэс хүрэтэр Будын Дашаринчинэй гал гуламта һүнөөнгүй, тэрээндээ сусалынь нэмэһээр ябаа бшуу. Балта Будуевич Раднажаповай удаа Балдан, Бальжид гэжэ үринэр һубарилдан түрэжэ, Будын Дашаринчинэй нэрэ алдарые номой ёһоор зүүжэ ябаһаниинь нютагай зондо эли.
Ринчин хуряахаймнай дахуул хүбүүгээ газаашалжа, гомдо-хоожо байгаагүй, өөрынгөө үмсын үридэл тон адляар торнюулан үндылгэһэн гээшэ. Харюудань Балта ахаймнай эсэгэдээ эндүүгээршье харша, хатуу үгэ хэлээгүй байха. Үнэндөө тэрэ Догойнгоо түхэреэн соо «Ринчинэй Балта» гээд алдаршанхай. Гэбэшье, манай хөөрөөнэй голто болоһон хүн түрэһэн эсэгынгээ түрэл гаралнуудтай таһаршагүй бата бэхи холбоотой. Түрэ наран гү, хэн нэгэнэйнь ямба, һүүлэй ябадал болоно гү – харилсаатайл байдаг.
Хоёр эсэгэнэрэй сахюусан доро үндыһэн Балта хүбүүхэн долоон наһатайдаа Догойнгоо эхин шатын һургуулида ороод, тэрээнээ 1954 ондо түгэсхэжэ, һуралсалаа Зугаалайда үргэлжэлүүлээ. Түрэл нютагһаа, эхэ эсэгын уурхайһаа дэгдэжэ, Могойтын аймагай олон голой хүбүүд, басагадай дунда номоо шудалхын хажуугаар ажабайдалай һургуули гаража эхилээ бшуу. Орёо юртэмсын хара ба сагаан талыень бэеэ дээрээ мэдэрээ юм ааб даа.
Ажалай амта танилга
Зугаалайда наймадахи анги түгэсхэһэн тухай үнэмшэлгэтэй болоһон Балта хүбүүн балай ехээр бодолгодо хатажа байнгүй, гэртэхинэйнгээ хажууда ахалагша хонишоной туһалагшаар ажаллажа эхилбэ. Энэньшье ойлгосотой. 1956 ондо забайкалиин нарин нооһото хонидой үүлтэр байгуулалсаһан Догойн «Россия» колхоз хүгжэлтынгөө үндэр шатада хүрөөд ябаа бшуу. Дашаринчин эсэгэнь энэ хэрэгтэ туйлай ехэ хубитаяа оруулалсаһанайнгаа түлөө «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор шагнагдаһан юм.
Тэрэнэй гэртэхиниие «Агын буряадуудай һүүлшын нүүдэлшэд» гэхэдэ, алдуу болохогүй. Бүри 1950-яад онуудай эхеэр Догой нютагай арбаад малшад хэдэн зуугаад модоной зайда малаа харууһалжа ябаһан юм. Энэ үе саг тухай Балта Будуевич иигэжэ һанан дурсаһан байдаг: «1952 ондо Сүүгэлэй талада ехэ түймэр гараад, газарай хүрьһэн гам хайрагүй шатаһан байна. Гадна үбэлынь ехэ саһан орожо, малай бэлшээриин хагдан саһанда дарагдаад, зуд болоһон ха. Малшад һэеы гэрэйнгээ тооноор газаашаа гаража, үүдэнэйнгээ саһа малтаха бэрхэтэй ябадалда ороһон юм. Иимэ ушарта Сүүгэлэй талын Олон булаг гэжэ газарта байһан Могойтын аймагай Догойн «Социализм» колхозой 9 малшад хоёр мянгаад толгой хониёо, табан зуугаад адууһаяа туугаад, һайн бэлшээри бэдэржэ зөөхэ баатай болоһон ха.
Иимэ ушараар Энгидэй голой хойто бэедэ, Харымай аймагай Талаша гэжэ саһа багатай, хагдан ехэтэй, урдань малай байгаагүй газарта зөөһэн байна. Жэлэй тон богони үдэрнүүдтэй декабрь һарын шэмэрүүн хүйтэн сагта Үрөөнэйн, Могойтын шэлэнүүдые дабажа, 18 үдэр соо Талаша нютаг хүрэһэн түүхэтэй. Табан тэмээн, морин унаатай, һэеы гэртэй зөөдэл ябаһан хаш. Һэеы гэрээ үдэр бүри шэнэ хонохо газартаа барижа, түмэр пеэшэн түлеэд, саһа хайлуулжа, сай, эдеэгээ шанадаг, хоёр мянгаад хониной хонохо хэбтэри бэлдэдэг байгаа.
1953 оной март һарада Могойтын шэлэ зубшан баруулаад, Баршаяагай хүндыгөөр уруудаад, Догой һууринай урдахана, адуунай буусада тогтожо, 4 һара соо 500 шахуу модо зөөдэлөөр ябажа, нютагаа ерэхэдээ, эдэ малшад сэдьхэлээ тэнииһэн байна».
Балта Раднажапов эдир бага наһандаа эхэ эсэгэнэрэйнгээ энэ хөөрэлдөө ухаандаа хадуужа абаад, һонин уршагта ябадалыень бидэндэ дамжуулан, мүнөө хөөрэхэ бэлигтэй байба гээшэ.
Бэеэ бэдэрэн далижалга
Тэрэ хоёр жэлһээ үлүү сагай туршада түрэл ажахыдаа хонишоноор ажаллаһанай удаа бүһэтэй хүнэй уялга дүүргэн, бодото сэрэгэй албанда мордоо һэн. Гүрэнэй аюулгүйе сахиха хорооной мэдэлэй Дунда Азидахи хилын харуулай тойрогто гурбан жэлэй туршада сэрэгшын уялга дүүргэбэ. Түрүүшээр Душанбе хотодо албанай нохойнуудые бэлдэдэг инструкторнуудай һургуулида һуралсаба. Балта Раднажапов тэрээнээ эрхим зэргэдэ түгэсхэһэнэй удаа Буйный гэжэ дүрбэн хүлтэй нүхэртэеэ хамта Иран шадар СССР гүрэнэйнгөө хилын харуулда үнэн сэхээр алба хэбэ. «Эрхим пограничник» гэһэн тэмдэгээр шагнагдаһан байна.
Сэрэгэй албанай газарта байхадань, Балтада эхэ нютагынь эзэлүүдгүй һанагдадаг һааб даа.
Нютагтаа малшанаар ажаллажа байхадаа, хамтын хэрэгтэ хабаадалсаха комсомолой гэшүүн байһан тула һарадаа нэгэ удаа центр ошожо, залуушуулай суглаанда байлсаха, үетэн нүхэдөөрөө һонин һорьмойгоо хөөрэлдэжэ, эһээгээ гаргаха.
(Үргэлжэлэлынь 7-дохи дугаарта уншахада болохо).
Батожаргал ГАРМАЖАПОВ.
