- Баир Батоевич, мүнөө намар нүүлэ модо (валёжник) түлеэнэй сэнгээр худалдана. Ямар модон нүүлэ түлеэн болоноб?
- Россиин Президент нүүлэ модые модон бэшэ, һархяаг ба жэмэстэ зэргэтэй болгоо. Нүүлэ модон үни, 1-2 жэлэй саана унаhан байха ёһотой. Жэшээнь, һая унаһан, ногоон зандаа, набшаһатаяа байхадаа, тэрэ нүүлэ модон бэшэ. Һалхинда һая унаһан (ветровал), унаһан дархи модон (бурелом) амиды гэжэ тоологдодог. Зарим мододой үндэһөөрөө нугаржа унаад хэбтэхэдэ, шэнэ мүшэр гаража байдаг. Тэдэниие носожо болохогүй. Холтоһониинь унаһан, хаташаһан, үмхи болоһон модон нүүлэ болоно. Олон хүн таамаг суглуулна. Зүбөөр хэлэхэдэ, нүүлэ модо бэлдэлгэ бэшэ, харин суглуулга болоно. Рейддэ ябахадаа, нүүлэ модо ашаһан авто-унаатай уулзашабал, тогтоожо, хаана суглуулһыень харахадаа, булаатай түгсүүлэй байбал, административна хэрэг үйлэдэгдэхэ. Хэрбэеэ 5 мянган түхэригһөө ехэ гарза байбал, уголовно хэрэг үүсхэгдэдэг. Хуулиин ёһоор, зон үмсэдөө нүүлэ модо суглуулха ёһотой. Тиигэжэшье һаа ажаһуугшадай тала харагдана. Теэд мүнөө жэл зон нүүлэ модо худалдажа, хуули буса үмсын хэрэг эрхилэлгэ болгожорхёод байнал даа.
- Түлеэн юундэ иимэ үнэтэйб? Хэн сэн тогтоодог бэ? Хэн хинаха ёһотойб?
- Бидэ түлеэ бэлдэлгын сэнгэй политика руу хабаагүйбди. Манай уялга - абаха эрхэтэй кубометр модондонь дансыень бэлдэжэ үгэхэ. Лесосекын холо, дүтэһөө дулдыдажа, Үбэр Байгалай хизаарай табиһан сэнгээр нэгэ кубометр түлеэн 10-19 түхэригтэ юм. Түлеэ наймаалагшад эмхи гуримгүйгөөр, өөрын дураар сэн табяад лэ худалдана гээшэ ааб даа. Тэдээндэ хүн галаа түлихэ түлеэтэй гү, 10-12 мянга пенситэй гү гэжэ илгаагүй, ехэ олзо олоол һаа хамаагүй болонхой гэжэ һананаб. Түлеэнэй сэн тогтоодог департамент гэжэ бии юм гү, антимонопольно албан юу хэдэг юм, мэдэнэгүйб. Налогово инспекци полицитай хүдэлөө һаа, барижа шадаха гү? Үгы һаа ойн ажахын хүдэлмэрилэгшэдые экспертнүүд болгожо, эмхиин хоорондын бүлгэм байгуулхые дурадхаха байнаб.
Социальна сеть соо хизаарай энэ тэрэ аймагуудта түлеэнэй сэн тэдытэ байна гэлсээд лэ, өөһэдөө дээрэнь үшөө лабханаар нэмээд лэ, сэн табидаг гээшэ бэшэ гү. Анханһаа ойн ажахын кодексоор модо бэлдэлгэ хадаа хэрэг эрхилэлгэ гэжэ тайлбарилагдадаг, харин үмсэдөө гэһэн онсо ушараар хүн мэдүүлгэ үгэжэ, үмсэдөө гэр бариха, заһабарилха, хорёо хото бодхоохо, түлеэ бэлдэхэ аргатай. Эдээниие үмсэдөөл абаха эрхэтэй, харин ямаршье аргаар худалдахань хоригдодог. Худалдабал, хуули буса хэрэг эрхилэлгэ болоно.
- Агын аймагта хуулиин ёһоор хэн түлеэ худалдаха эрхэтэйб?
- Хууляар түлеэ худалдаха эрхэтэй хүн ойн аукционоор гараха ёһотой. Аукциондо орохын түлөө тэдэ үмсын хэрэг эрхилэгшэ (ИП), али ойн ажахын участогуудые арендээр абаһан байха ёһотой. Тэдэ хажуугаарнь участогуудтаа модо таридаг, түймэр унтараадаг, түймэр усадхахын хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэдэг. Ага тосхон соо түлеэ худалдаха эрхэтэй хэд бэ гэхэдэ, Ишенинэй ИП, «Экос» эмхи ба КГСАУ болоно.
- Хүн үлүү гараһан түлеэгээ худалдана гү?
- Хэн бэ даа үлүү гараһан түлеэгээ худалдана. Зариман ондоо хүнэй, урдань лесобилет гэдэг һэмди, түлеэ бэлдэхэ эрхэтэй дансаар абажашье магад, тэдэниие бидэ шалгажа байха аргагүйбди.
Агын Буряадай тойрогой бэеэ даанги субъект байхада, 1 бүлэ үбэл соо 18 кубометр түлеэ абадаг һэн. Бултандал хүрэдэг, зон түлеэ худалдажа амидардаггүй бэлэй. Мүнөө зарим бүлэнэрэй зундаа «сапожниковия растопыренная» гэжэ ургамал түүжэ, үбэлдөө түлеэ бэлдэжэ худалдалга гээшэ ажамидарха бүхы олзонь болонхой. Һайн байдалһаа болоногүй юм ааб даа.
- Худалдагшад бензин үнэтэй гэдэг…
- Бензинэй халта үнэтэй болоходо, түлеэнэй сэн оло дахин нугалжа бодхоогдодог. Үнэн дээрээ, авто-унаа үдэрэй 50 литр хэрэглэнэ, бензинэй 3 түхэригөөр үнэтэй болоходо, 150 түхэриг үлүү түлэнэл даа. Тиихэдэнь наймаашад түлеэнэй сэн зоргоороо 1-2 мянгаар нэмэжэрхидэг. Тэдэ «бензин үнэтэй болоо гээшэб даа» гэжэ һэнгэргүй бэеэ сагааруулжа байдаг.
- Түлеэн холо бэлдэгдэжэ, үнэ сэндэнь нүлөөлнэ гэжэ наймаашад хэлэдэг. Мүнөө жэл зон хаана түлеэ бэлдэхэб? Билет абалгын гурим тухай хөөрыт.
- Тиимэ холо бэлдэхэшьегүйл даа. Мүнөө жэл эгээ урид Хойто-Агаһаа 20-30 модо зайда Уляаһата гэжэ лесосекэдэ отолжо эхилхэ. Һүүлдэнь Агын дабаанай наагуур отолхо участогууд үгтэхэ. Гуримтай байхын тула нэгэ тээһээ эхилнэбди, тэндээ дүүргээд, ондоо участогуудта орохобди. Юундэб гэхэдэ, түлеэ худалдажа абаха дансатай болохонь орёошог байдаг. Ноябриин 16-һаа түлеэ бэлдэхэ мэдүүлгэнүүдые абажа эхилээбди, ээлжээн ехэ. Нёдондо тушааһан мэдүүлгэнүүдшье бии. Түлеэ абаха мэдүүлгэ бэшэһэн 10-15 хүниие вторнигой, четвергын үдэрнүүдтэ суглуулжа, тэрэ томо лесосекэ соо бүхэли үдэр хүн бүхэндэ модо отолхо газарыень хубаадагбди. Тиигээд участогай мүнгэ түлөөд, һүүлдэнь хэлсээтэй (договор) болодог. Хүн зон ойлгохо ёһотой, хилээмэ худалдажа абаһан шэнги тэрэ дары бүтэдэг хэрэг бэшэ. Мэдүүлгэ 2 долоон хоногой туршада харагдадаг, һүүлээрнь харюу бэшэгдэдэг. Нэгэ хэлсээн 10 нюур дээрэ 2 экземпляраар гаргагдадаг. Тиигээд хэлсээнэй мэдээнүүд гүрэнэй нэгэдэмэл автоматизированнэ системэ руу оруулагдадаг. Мэргэжэлтэн эдэниие 3 хоногой туршада оруулха ёһотой. Хэрбэеэ үрдибэгүйл, мэргэжэлтэн 5 мянгаһаа 20 мянга болотор ялада унаха. Шалгадаг эмхинүүднай бултыень хаража байдаг.
- Ой модо зун соо шэнжэлжэ, хойто жэл үгтэхэ түлеэ илгадаг гүт?
- Мүнөө жэл яhала түлеэтэй байнабди. Бүхэли зун түймэртэ дайрагдаhан участогуудые шэнжэлээбди. Жэл соо 4 мянган гектар газар шэнжэлэгдэжэ, тэндэ модо отолхо 300 гектар илгагдадаг.
Түймэртэ ороhон участок бүхэнэй байдалаар акт бэлдэхэдэмнай, ГКУ шалгадаг. Тиигээд баримтанууднай Ойн ажахын яаманда, тэндэһээ Хабаровскда оршодог Алас Дурнын федеральна тойрогой департаментда эльгээгдэдэг. Удаань Россиин ойн ажахын сайт дээрэ табигдажа, 20 үдэрэй туршада байдаг. Тэрэ болзорой үнгэрһэн хойно бидэ түлеэ бэлдүүлхэ эрхэтэйбди. Иимэ унжагай журам бии болгоһон, анхан нэгэ бага бараг һэн.
- Хэн, хаана түлеэ абаха эрхэтэйб? Хүнгэлэлтэнүүд бии гү?
- Гүрэнэймнай эрхэтэн бүхэн түлеэ абаха аргатай. Ганса ажаһууһан аймагтаа бэшэ, Үбэр Байгалай хизаарай ямаршье ойн ажахыда үлүү гараха түлеэтэй һаань, хандахада болохо. Бидэ, жэшээнь, талын ба ойн зоонын байхадаа, ажаһуугшадаймнай тоо олон, үлүү гараха түлеэн үгы. Агын ба Могойтын аймагуудай 30-аад нютаг ханганабди. Могойтын аймагта бэлдэхэ түлеэн бага, хүнэй хандаа һаань, түлеэ бэлдэхэ газар Агын аймагта үгэхэбди. Дулдаргын аймаг ехэ модотой, «Алхана» үндэһэн парк, Ара-Элеэ ба Красноярово һуурингуудые аймагай ойн ажахы хангадаггүй, тиихэдээ 7-8 нютаг лэ ородог юм.
Хүнгэлэлтэнүүд гансал байгаалиин аюул тодхорто ороһон зондо байдаг.
- Ажаһуугшадта хэр зэргэ түлеэн үгтэдэг бэ? Ямар модод түлеэн болгогдоноб?
- Нормоор 1 дүрбэлжэн метртэ 0,5 куб модон байха, жэшээнь, 7х8 м хэмжүүрэй гэртэ 28 куб түлеэн хэрэгтэй гэжэ тоологдодог. Табан жэлэй туршада жэл соо дунда зэргээр 35-42 мянган кубометр түлеэн үгтэхэ. Үнэндөө, Ойн ажахын яаманай тогтоолоор, 69 мянган кубометр хүрэхэ ёһотой. Хүрөөгүй һаань, ондоо аймагуудһаа абахаар. Талын газар болохо Саһаша түлеэгээр ядалсадаг: модониинь шатаагүй. Нэгэ нарин илгаа бии, «түлеэ бэлдэхымнай түлөө заал һаа модон шатажа байха болоно гү?» гэдэгби. Һүүлэй үедэ ехээр түймэр болоногүй, hаядаа түлеэ бэлдэхэ аргагүй болохо юм гүбди.
Мүнөө, нэн түрүүн, түймэртэ дайрагдаһан модо үгэнэбди. Эдэ модод шэнжэлэгдэһэн, яагаашье һаа хатана, унана. Һүүлээрнь техническэ талаар хүгшэн (спелый перестой), али наһаяа хүсөөд, саашаа ургахаяа болиһон модо (переспевающие насаждения) үгэхэбди.
- Һайнта даа.
Нордоп БАБУЕВА.
