Агын тойрогой Захиргаанай хүтэлбэрилэгшэ Буянто Батомункуевай ударидалга доро үнгэргэгдэһэн зүблөөн дээрэ түлэблэл бэелүүлгын асуудалнууд харагдаа. Б.Батомункуевай хэлэһээр, хони мал олошоруулха хэрэгтэ ехэ туһатай түлэблэл бэелүүлэгдэнэ. Тэрэнэй хажуугаар «Комплексное развитие овцеводства в Забайкальском крае» гэһэн программа ябуулагдана бшуу.
«Семейная ферма. Забайкалье» гэһэн түлэблэлэй шугамаар ажаһуугшад миинтээр мал абажа, хонин һүрэг үсхэбэрилхэ. Хизаарай амбан захирагша Александр Осиповой дэмжэлтээр тойрогой Захиргаанай АПК-гай мэргэжэлтэд түлэблэлэй программа зохёожо, хони арьбадхаха дуратайшуулай хоорондо байгша оной август һарада конкурс соносхоһон байха юм. Шухала хэрэг бэелүүлгэдэ хизаарай засаг зургаан 50 сая түхэриг һомолһон байна.
Тойрогой захиргаанай АПК-гай таһагые даагша Жаргалма Жаргаловагай тайлбарилһаар, 5-6 жэл соо малшанай малаа һайнаар, гарза хоролтодо оруулангүй ажаллабал, хонидынь олон болохо аргатай. Тус программада хабаадаһан түрүүшын зондо 10 мянга гаран зуһаг хонин тараагдаа. Хүдөө ажахын мэргэжэлтэдэй мэдүүлһээр, 2021-2037 онуудта тойрог дотор хонидой тоо зургаа дахин олошоруулхаар хараалагдана. Энэ зорилго бэелүүлхын тула хони үсхэбэрилхэ зониие олохонь шухала. Энэ талаар шиидхэгдээгүй асуудал тойрогтомнай гаранагүй, юундэб гэхэдэ конкурсын соносхогдоодүй байхада, хони арьбадхаха зорилготойгоор 44 хүн хандаһан байна. Эдэ хэд бэ гэхэдэ, үмсөөрөө мал үсхэбэрилдэг ба таряашанай-фермерскэ ажахы ябуулдаг зон болоно.
Программада хабаадаха дуратайшуулда мал үсхэбэрилхэ буусатай, дулаан байратай, малай хоол нөөсэлхэ трактор техникэтэй, мал дээрэ хүдэлхэ ажалай дүршэлтэй байха эрилтэнүүд табигдаа. Хонидой тоо толгой олон болгохын тула малшад үүлтэртэ ажал, бэлшээриин, үбэлжүүлгын г.м. эмхидхэлэй ажал зүбөөр ябуулха болоно. Миинтээр үгтэжэ байhан мал хайшан гэжэ зүбөөр ажаллажа олошоруулхаб гэhэн шухала асуудал малшад шиидхэхэ юм. Урда тээнь хизаарай аймаг бүхэндэ ажалай бүлэгүүд байгуулагдажа, тарааха мал бэдэрэгдэжэ эхилээ һэн. Түлэблэлдэ хабаадагшадта хараһан хони абахагүй гэһэн шухала эрилтэ табигдаа. Тобир һайн бэетэй, шэрхи мал шэлэгдэжэ, агын үүлтэрэй, шэрүүн нооһотой ба нютагай нарин нооһотой хонид тараагдаба. Агын үүлтэрэй хонидой хурьгад эхэһээ илгагдахадаа, 30 кг доошо бэшэ шэгнүүртэй байха ушартай. Гурбатай зуһаг хонид 47 кг доошо бэшэ бэеын шэгнүүртэй байха. Харин бүдүүн эхэ хониной шэгнүүр 56 кг доошо бэшэ байха болоно. Тойрогой хүдөө ажахын мэргэжэлтэд хонёор хангагдахын тула хизаарай үүлтэртэ ажахынууд руу гараһан байна. Удаань хүршэ Буряад орон руу гараа һэн. Һүүлэй һүүлдэ нютаг дээрээ, тойрог дотороо малаар хангагдаһан байна. Ажалай бүлэгүүд конкурсдо шалгарһан зониие шанартай малаар хангаха уялгатай. Хожомынь малшад шанартай малһаа тобир, шэрхи түл абаха болоно ха юм. Худалдажа абтаха малай тоо толгойн бүридхэгдэхэдэ, аймагуудай хоорондын жаса мүнгэ һомолһон байгаа. Тиин мал үсхэбэрилхэ 32 хүнтэй хэлсээн баталагдаа. Үшөө 5 хүнтэй хэлсээн баталагдахаар түсэблэгдэнэ. Мал үсхэбэрилэгшэд - Ага-Хангилай Амгалан Дансаранов, Болот Дондоков, Хара-Шэбэрэй хонишон Туяна Измайлова ба Очир Долсонов хони худалдажа абаха саарһа данса бүтээнэ. Мал худалдаһан малшадта жасаһаа мүнгэн һомологдоно. Владимир Дегтярёвой, Батор Нимаевай, Борис Дондоковой буусануудта харууһалагдадаг хонидой шуһан лабораторидо тушаагдажа, лептоспироз үбшэнэй шэнжэлэлгэ хэгдэнэ. Конкурсдо хамта дээрээ 40 хүн мэдүүлгэнүүдые үгэһэн байна, тэдээн сооһоо 32 хүн илажа, хонин һүрэг арьбажуулха аргатай болоо. Тэрэ тоодо Могойтын – 7, Дулдаргын – 4, Агын аймагай 8 хүн болоно. Конкурсын илагшадта 8410 хонин тараагдаа. Бүхыдөө хонидой сэн 47 сая 410 мянган түхэригэй болоо. Үлэһэн 2590 мянган түхэригөөр һайн үүлтэрэй хусанууд абтахаар хараалагдана. Дээрэ хэлэгдэһэн 8410 хониной 6350-иинь шэрүүн нооһотой, мяхалиг үүлтэрэй мал болоно. Тиихэдэ 2060 толгой хонин нютагай нарин нооһото үүлтэрэй юм. Саашань хэлэхэдэ, 8410 хониной 2460-иинь - зуһаг, эхэ хонид, харин 5950 хонин түлгэ болоно. Ерэхэ жэл 2460 толгой түлгэ зондо тараагдаха юм. Мүнөөдэрэй байдалаар, 32 хүн малаар хангагданхай. Мал ветеринарна талаар шалгалтануудые гараһан. Ононой аймагай малшан Эрдэни Цыдыпов хони түрүүн оложо ядаа. Һүүлдэ гурбан ажахыһаа малаар хангагдаа.
Малшадта табигдаһан шухала эрилтэнүүд дээрэ тогтоходо, хонидоо тобир тарган, бүрин бүтэн, гарза хоролтодо оруулхагүй болоно.
Зон малаа элдэб аюулһаа хамгаалжа, дансалжа мүнхэлхэ ёһотой. Малайнгаа үүлтэр холихогүй, һайн түл абаха. Ажалай бүлэгэй гэшүүд малшадай буусануудаар ябажа, һүрэг сооһоо эгээл һайн мал шэлэжэ, шэнэ отара болгожо, бэшэ зондо тараахаяа шэлэн абаха. Малшад саг соогоо малаа тушааха уялгатай.
Зүблөөндэ хабаадаһан малшадай дунда 30, 40 наһанай зон олон, диилэнхинь манай тойрогой ажаһуугшад юм. Тиихэдэ Ононой аймагай Улаан Имаалха нютагта ажаһуудаг таряашанай-фермерскэ ажахын түрүүлэгшэ Николай Садаев суглаанда хабаадаа. Николай Бадмаевич Раиса нүхэртэеэ мянган гектар газар дээрээ 250 толгой казах малаан ба абердин үүлтэрэй эбэртэ бодо мал, 300 гаран толгой нарин нооһотой хони олон жэлдэ үсхэбэрилнэ. Тэрэ хонин һүрэгөө бүри олошоруулха зорилготойгоор 200 толгой нарин нооһотой зуһаг хонидые нэмэжэ абаа. «Хони бариха талада бүхы байра байдал зохёогдонхой. Дулаан хашаараар, тэжээлээр хангаатай. Мүнөө абагша малаа 2 жэл үнгэрһэн хойно бусаахабди», - гэжэ фермер хэлээ. Энэл нютагай фермер Туяна Аюшеева 200 толгой түлгэ абажа, ажахынгаа мал арьбадхаха хүсэлэнтэй. «Бидэ 200 толгой хони абабабди, нүгөө жэл 50 толгой ондоо малшанда бусааха үүргэтэйбди. Дүрбэн жэл соо абаһан малаа бусаахабди, оролдохобди. Хони хараха дуратайшуулда малай тараагдаха түлэблэлэй ябуулагдажа эхилхэдэнь, ямар гоёб. Фермернүүдтэ ямар ехэ дэмжэлтэ, туһа хүргэгдэнэ гээшэб!» - гэжэ малшан тэмдэглэнэ.
Хүһөөшэ нютагта ажаһуудаг малшан Сэсэг Нимацыренова «Семейная ферма. Забайкалье» гэһэн пилотно түлэблэл ябуулагдажа эхилхэнь гэжэ дуулаад, саарһа дансануудаа бэлдэжэ, конкурсдо үгэһэн байна. Тэрэ дун сагаан хонин һүрэг арьбадхахын тула хүдөөдэ буусатай. Тэндэнь зайн гал, худаг, малай байра г.м. амин шухала түхеэрэлтэнүүд бии.
Шандали нютагай фермер Цыцыгма Бороева хонидые арьбажуулха зорилготойгоор агын үүлтэрэй шэрүүн нооһотой хонидые абаа. Цыцыгма Дугарнимаевнагай ойлгуулһаар, түрүүн 50 толгой, удаадахи жэлынь 100 толгой зуһаг бусааха үүргэтэй. Тиин 2026 ондо малшан бүхы үриеэ бусаанхай, ажахыдаа мянга гаран толгой хонитой үлэхэ ёһотой. Жэлэй үнгэрһэн хойно 400 толгой эхэ хонинһоо 400 толгой хурьга абаха хараа түсэб табина. Намар тээшэ хүгшэн малаа мяхан болгожо тушааха аргатай байха. Цыцыгма Бороева үнгэрэгшэ жэл «Начинающие фермеры» гэһэн хизаарай грантда хүртэжэ, үүлтэртэ мал, техникэ абаһан байна.
Могойтын аймагай «Победа» ажахын хонишон Амгалан Дансаранов Могойтын дабаанай ара газарта ажахынгаа мал хаража байһанаа, мүнѳѳ үмсынгөө хонин һүрэг арьбадхана. Мүнөө хони абажа, малаа бүри олон болгобо. Бууса дээрэнь Амгаланай аба эжы Маюр ба Сэсэг Дансарановтан хори гаран жэлдэ «Победа» ажахын нарин нооһото хонидые үсхэбэрилдэг байһан. Аба эжынгээ нангин хэрэг үргэлжэлүүлжэ, Амгалан Дансаранов хонин ажалда залууһаа хойшо ябана. Мүнөө 42 наһатай малшан ажалай баян дүршэлтэй болонхой, мал үбэлжүүлхэ, түрүүлхэ, үрэжүүлхэ хүдэлмэринүүдые ядамаргүй ябуулдаг гээшэ. Малшан абаһан малаа саг соонь олошоруулжа, түлыень ондоо зондо тараахые оролдохо. Малшанай буусада малай үбэлжэлгэ түлэг дундаа, малай хоол хорёо хотоор дүүрэн, байра дулаан, бэлшээри бии.
Будаланай фермер Батор Жаргалов 500 толгой агын үүлтэрэй шэрүүн нооһотой хони даажа абаа. Үүлтэр һайжаруулхын тула һайн хусанууд хэрэгтэй. Тэрэ Алтай оронһоо хусануудые абаха хүсэлэнтэй. Фермерэй бүлын өөрынгөө мүнгөөр худалдажа абахадань, хизаарай засаг зургаан 70 хубииень дааха юм.
Һүдэнтэ нютагай фермер Владимир Бадмажабэ мяхалиг үүлтэрэй 200 толгой зуһаг абажа, үбэлжүүлжэ байна. Мал холуур бэдэрэнгүй, нютаг дээрээ олоо. Сэсэгэй Толгой гэжэ газарта хони мал харахада, зохид газар. Үбэлэй хүйтэн һарануудта эндэ эли бодо дулаан байдаг юм. Талатай газарта малынь һайн, шэмэтэй ногоо оложо бэлшэнэ.
Тойрогой Захиргаанай АПК-гай мэргэжэлтэдэй хэлэһээр, саашадаа жэл бүри мал үсхэбэрилхэ зоной дунда конкурснууд эмхидхэгдэжэ байха юм. Хүдөө ажахын мэргэжэлтэд малшадай хонин һүрэг олошоруулха саашанхи ажал хэрэгүүдтэнь амжалта хүсөө һэн.
Эрдэни ЧИМИТДОРЖИЕВ.
