- Бэлигто Ильич, Шандали нютагта боложо байһан һонин ба зоной байдал, хараа түсэбүүд тухай хөөрэжэ үгыт.
Б.Цыденов.
Һур харбаанай гэр. Авторай фото-зурагууд.
- Нютаг дээрэмнай һүүлшын тоо баримтануудаар 1011 хүн ажаһууна гэжэ бэшээтэй. Бодото дээрээ үсөөн. Ажал хэхэ наһанай 480 хүн, 270 наһатайшуул, дунда һургуулида 104 һурагшад, хүүгэдэй сэсэрлигтэ 35 үхибүүд тоологдоно. Нютагаа болбосон түхэлтэй болгохын тула гүрэнэй ба хизаарай программануудта ороһомди. Нэн түрүүн, «Комплексное развитие сельских территорий» гэһэн программа дотор Шандалиин түб гудамжа асфальтаар хушагдаа, болбосон түхэлтэй болоо. Тус программа бэелүүлгэдэ 150 мянган түхэриг һомологдоһон. Захиргаанай байшанай хажууда һур харбаашадай бэеэ һоридог томо байшан барижа байнабди, дэбисхэрынь хорёолоотой. Нютагай зоной хүсөөр тус барилга бодоно. Барилгада нютагай зон, холо ойгуур ажаһуудаг шандалиинхид мүнгэ һомолжо үгөө һэн. Хамта 362 мянган түхэриг суглуулжа, барилгада гаргашалаабди. Хүүгэдэй сэсэрлигэй хуушан байшан задалагдаад асаржа табигдаа. Мүн олон газарһаа брус, хабтагай асарагдаһан байна. Барилга хэхын тула ехэ мүнгэн хэрэгтэй. Хизаарай амбан захирагша Александр Осипов Дулдаргын аймагаар албанай хэрэгээр ябахадаа, Шандали хүрэжэ, лукодромой барилга хараа һэн. «Туһалыт!» гэһэн асуудалтайгаар хандахадамнай, Александр Михайлович «дансануудаа бэлдэгты» гэжэ хэлээ бэлэй. Богони болзор соо хэрэгтэй дансануудыень бэлдэжэ, амбан захирагшын хаягаар эльгээгээ һэмди. Мүнөө бүридхэлдэ абтанхай, гар табилгада оронхой. Үнгэрэгшэ 2021 оной июль һарада барилга эхилжэ, ноябрь һарада байшан руу дулаа оруулагдаһан байна. Барилга 3 жэлэй туршада ябуулагдахаар түсэблэгдэнэ. Залгалаа байшан баригдахаар хараалагдана. Улад зоной хүсөөр байшан бодхоогдоно, эндэ ажал хэһэн зон нэгэшье салин абанагүй.
- Залгалаа байшан бариха нөөсэ хэрэгсэлнүүдтэй гүт?
- Анхан почтын байһан байшан задалжа залгаха түсэбтэйбди. Лукодромой байшанда ганса Шандалиин хүүгэд бэшэ, харин Дулдаргын аймагай тамиршад һур харбадаг байха. Хүршэ Тугшанай тамиршад ерэжэ, эндэмнай һорилго хэдэг болонхой. Амаралтын үдэрнүүдтэ тамирай танхим соо шууяатай байдаг. Би сүлөөтэй сагтаа харбаха дуратайб. Һур харбалгаар тамирай мастерта кандидат нэрэ зэргэтэйб. Нютагаймнай 4 тамиршад һур харбалгаар тамирай мастернууд, тамирай мастерта 8 кандидадууд тоологдоно.
- Бэлигто Ильич, Шандалида нютагаа өөһэдөө хүтэлбэрилхэ ТОС-ууд бии гү? Хэр зэргэ ажалаа ябуулдаг бэ?
- Нютагтамнай «Урда хотон», «Хойто хотон» гэһэн 2 ТОС бии. «Север» ТОС һаял байгуулагданхай. Харин «Южный» ТОС олон жэлэй саана байгуулагдаһан, нютагаа һэргээхэ, өөдэнь татаха хэрэгтэ ехэ хубита оруулдаг. Нютагай дунда һургуулида тамирай хэшээлэй багшаар хүдэлдэг, зүблэлэй депутат Жаргал Лхасаранов ТОС-ой хүтэлбэрилэгшөөр ажаллана. Тэрэ зоноо ударидажа, дэбисхэрээ санитарна талаар ариг сэбэр болгохо, модо тариха, багашуулай наадаха талмай түхеэрхэ хэрэгтэ эдэбхитэйгээр хабаадуулдаг. «Южный» ТОС-ой гэшүүд аймагай, тойрогой, хизаарай конкурснуудта хабаадажа, эрхимүүдэй тоодо ороһон юм. «Север» ТОС-ойхид һая байгуулагдаһаншье һаа, нютаг дээрээ бага бэшэ ажал бүтээгээд байна.
- Нангин шүтөөнэй газарнууд тухай тодорхойгоор хөөрэжэ үгыт.
- Хизаарай 7 ехэ обоогой тоодо ородог Баруун ба Зүүн Үндэр обоонууд жэл бүри олон хүнэй хабаадалгатайгаар тахигдадаг гээшэ. Шандали нютагһаа уг гарбалтай холо ойгуур ажаһуудаг зон ерэжэ мүргэдэг. Агын дасанай санаартан эдэ обоонуудые тахидаг. Шандалиин дунда һургуули дүүргэһэн эрхэтэд обоонуудай тахилга даадаг заншалтай. Шүтөөнэй газарнуудаар һургуули дүүргэгшэд зоной һууха, лама санаартанай хоол бариха эрхэ нүхэсэлнүүдые бэлдэһэн байха юм. Нютагайнгаа дуган һэргээхэ хэрэгтэ 170 мянган түхэригэй заһабарилга хэхэмнай.
- Табтаанайһаа Шандали ерэжэ ябахада, харгы муу байна. Бороогой һүүлээр иимэ болоо гү?
- Иимэ байдал үнинэй болонхой. Табтаанай ба Тугшан нютагуудай хоорондын харгы Улаан-Үдын харгы барилгын эмхи заһабарилха үүргэтэй. Теэд һүүлшын жэлнүүдтэ ямаршье ажал ябуулнагүй. Тус эмхи харгы барилгын тендер шүүһэн, һарын нэгэ удаа грейдер ябадаг. Ехэ бороогой ороходо, газар дороһоо булаг гаража, харгы муудхаана. Харгы заһабарилгын асуудалаар тус эмхидэ гаражал байдагбди, ажаһуугшадһаа гомдол ородог. Гурбан жэлэй саада тээ Дулдаргын аймагай ЖКХ-гай таһагтай, гол түлэб Насак Шагдаровтай хамһажа, харгы заһабарилгада 370 сая тухай сметэ бэлдэжэ, хизаарай «Единая служба заказчика» гэһэн эмхи руу эльгээһэмнай, мүнөөшье болотор мүртэй харюу абаагүйбди. Долоон хоногой гарагай 2-то, 6-да «Дулдарга-Табтаанай-Шандали-Тугшан» гэһэн маршрудаар хамтын унаа ябажа, зониие шэрэдэг. Наһатайшуул биледэй 50 хубииень түлэдэг. Ажаһуугшад хэрэгээр Дулдарга, Ага ябажал байдаг.
- Уһаар хангалга ямаршууб? Хэды худагуудтайбта?
- Шандали дээрэ артезианска скважина малтуулһан 5 худаг бии. Уһанай шанар һайн. Жэл бүри Роспотребнадзор албанай мэргэжэлтэдтэ шалгуулжа байдагбди. Хоёр худагта түймэр сарагшадай уһа абаха тусхай түхеэрэлтэ табигданхай. Апрель һараһаа хахад ставка дээрэ 2 хүниие ажалда абаабди.Нютагаймнай диилэнхи хуби ажаһуугшад газаагаа худаг малтуулһан. 25-40 метр гүнзэгыһөө уһан гарана. Баруун хотоной газар шулуутай, зүүн хотондо шабартай юм.
- Шандали нютаг гүйгөөшэ моридоор суурхадаг гэжэ мэдээжэ. Хэд моридые харанаб?
- Нютагһаа баруун тээшэ 7 модоной зайда үмсын хэрэг эрхилэгшэ Түмэн Жамбалдоржиев конюшни барижа, адуун һүрэг үсхэбэрилнэ. Эрхүү хотодо «Амрита» гэһэн эдеэ хоолой хэдэн наймаа баридаг юм. Нютагтаа элдэб үүлтэрэй моридые үсхэбэрилнэ. Адуун һүрэг соонь олон гүйгөөшэд бии. Краснодарһаа олон хүлэгүүд асарагдаһан юм. Мори урилдаанай олон мүрысөөнүүдтэ урдалжа, Шандали нютагыемнай дээгүүр нэрлүүлжэ ябана гээшэ. Конюшнида нютагаймнай, хүршэ Зүдхэлиин хүбүүд мори ажалладаг.
- Дулаасуулгын хаһа ямар дүүрээб?
- Үнгэрэгшэ үбэл нютаг дээрэ ажаябуулдаг эмхи зургаанууд дулаан үбэлжөө. Аварийна байдал гараагүй. Дунда һургуули, хүүгэдэй сэсэрлиг, захиргаанай байшан түбэй котельниһээ дулаагаар таһалгаряагүй хангагдаа. Түбэй котельни «Универсал+» гэһэн эмхи хангадаг. Тэрэ эмхи мүнөө зундаа 100 метр зайда дулаасуулгын сетьнүүдые (теплотрасса) һэлгүүлхэ юм. Мүзейн, соёлой байшанай, лукодромой байшануудые автономно котельни дулаа үгэдэг. Татауровын нүүрһэнэй уурхайһаа шанар һайтай, дулаа һайнаар үгэдэг шулуун нүүрһэн асарагдадаг.
- Хамтын ажахы гэжэ бии гү?
- Оршон үедэ «СПК Шандали» гэһэн хамтын ажахы бии. Мүнөөдэрэй байдалаар, 210 толгой эбэртэ бодо мал, 30 толгой адуун һүрэг, 250 хонин тоологдоно. Ажахы малшадтаяа хэлсээ баталжа, малаа арендээр байлгадаг. Малшад түл абаһан малайнгаа гурбанай нэгэ хубииень ажахыдаа үгэдэг. Үлэһыень өөртөө абадаг гуримтай. Нютагай газар диилэнхидээ хада гүбээнүүд, тиибэшье малдаа эдюулхэ үбһэ тэжээл дүүрэн абадагбди. Үмсэдөө зон олон мал арьбадхадаг. Малай тоогоор Шандалимнай аймаг соогоо урдалхуу ябана.
- Залуушуул нютаг дээрээ хэр олон бэ?
- Мүнөөдэрэй байдалаар, нютаг дээрэмнай 18-һаа 35 наһа хүрэтэр 71 залуушуул ажаһууна гэжэ тоологдоно. Залуу һүрэг нютаг дээрэ үнгэргэгдэһэн ниитын, соёлой, тамирай хэмжээ ябуулгануудта эдэбхитэйгээр хабаададаг. Дунда һургуули дүүргэһэн, ойн баяраа тэмдэглэжэ байһан залуушуул стадион дээрэ нютагайхидаа суглуулжа, концерт-наада харуулдаг заншалтай. Нютаг дээрээ ажаһууһан залуушуул таряашанай-фермерскэ ажахы байгуулна, грантнуудта хабаададаг. Жэшээлхэдэ, үмсын хэрэг эрхилэгшэ Бальжинимаева Роза Бимбаевна социальна контрактаар 250 мянган түхэригэй грант шүүжэ, сыр үйлэдбэрилдэг болоо. Батор Дугаржапов фермерээр ажалладаг, хүдөөдэ эбэртэ бодо мал үсхэбэрилдэг. Залуу малшад нютаг дээрээ үнгэргэгдэһэн хэмжээ ябуулгануудта спонсорнууд болодог. Олон хүбүүднай сэрэгэй албанда контрактаар алба хаана.
- Һайнта даа!
Эрдэни ЧИМИТДОРЖИЕВ.
