Ород, монгол арад түмэн олон зуун жэлэй дүтын харилсаа холбооной түүхэтэй юм. Бэе бэедээ түшэг тулгуури боложо, ажал хүдэлмэриин, дайн сэрэгэй бата бүхын нүхэсэлэй ута харгы суг туйлаhан. Монголой дэбисхэр дээрэ хамтадаа түмэр харгы, ажал үйлэдбэриин байшануудые, хотонуудые баряа, болбосорол, элүүр мэндын журам бии болгоо, Халхын гол дээрэ болон Дэлхэйн хоёрдохи дайнда мүр мүрөө нэнгэн тулалдаа, юртэмсэ дайда шэнжэлжэ, эрдэмэй нээлтэнүүдые хээ.
Ород-монгол харилсаанай түүхын шухала ойн баярнууд тэмдэглэгдэнэ. Энэ хадаа 1921 ондо болоһон Монголой арадай хубисхалай зуун жэл, монгол сэрэгэй байгуулагдаhаар зуун жэл, Монголой түрүүшын «Yнэн» hониной зуун жэл, ород-монголой эб найрамдалай харилсаа тогтооhон хэлсээнэй зуун жэл шуу. Һүүлшынхииень тодорхойлходо, 1921 оной ноябриин 5-да РСФСР-эй ба Монголой Арадай засаг зургаан хэлсээ баталhан байна. Энэ хэлсээгээр хоёр гүрэнэй албан ёhоной харилсаа тогтоогоо, тиигэжэ удаан хугасаагай хамтын ажаябуулгануудай үндэhэ hуури табигдаа юм.
1920-1930-аад онууд совет-монголой харилсаанай түүхэдэ экономикын, гуманитарна hалбарида шухала үйлэ ябадалнуудаар тодорхойлогдодог: 1929 ондо совет-монголой харгын-унаагай «Монголтранс» акционернэ бүлгэм байгуулагдаа. Энэ хадаа Монголдо автотранспортна үндэhэн байгуулгын hуури болоhон байна. 1929 оной октябрь hарада СССР-эй Эрдэмэй академи болон Монголой Арадай Республикын Эрдэмэй хорооной хоорондо эрдэмэй хамтын ажалай түрүүшын хэлсээн баталагдаhан. 1933 оной декабрь hарада Монголой Хатгал hууринда нооhо угаалгын фабрика үүдэеэ сэлеэ; 1931-1934 онуудта СССР-эй туhаламжаар Улаан-Баатарта хүнгэн үйлэдбэриин түрүүшын томо комбинат баригдаа; 1934 ондо совет-монголой «Совмонбунер» акционернэ бүлгэмэй бөөнөөр (оптово) наймаа байгуулагдаhан байна.
Хоёр ороной харилсаанай эгээл шухала үйлэ ябадал тэмдэглэмээр. СССР-эй ба Монголой Арадай Республикын засаг зургаан хоорондоо гурбадахи талын гүрэнэй сэрэгэй добтолбол, бэе бэеэ уридшалан hэргылхэ, туhалха, дэмжэхэ тухай 1934 оной ноябриин 27-до аман үгөөр хэлсээд, 1936 оной мартын 12-то протоколдо оруулаа. Энэ баримтата бэшэг саг соогоо баталагдаа юм. 1935 ондо Монголой зүүн хилэ шадархи байдал орёо боложо, 1939 оной август-сентябрьда Халхын голой дайн эхилжэ, Монгол ороной нютаг дэбисхэрэй бүрин бүтэн, бэеэ даанги байдалда бодото аюул бии болоо бшуу. Мүнөө мэдэнэбди, энэ дайн совет-монгол сэрэгшэдэй хамтын илалтаар түгэсэhэн, милитарис Япони, тэрэнэй мэдэлэй Маньчжоу-Го гүрэн дарагдаһан юм. 1939 оной сентябриин 15-да СССР ба Япони хоёрой хоорондо Монгол гүрэнэй хилэ шадархи энэ дай тогтоохо тухай хэлсээн баталагдаа.
Агууехэ Эсэгын дайнай үедэ зүблэлтэ гүрэн экспортын хэмжээ хороохо ёһотой байбашье, хоёр гүрэнэй хамтын ажал таhалдаагүй. 1941-1945 онуудта СССР-эй туhаламжаар Монголдо алебастрын шэнэ фабрика, модо болбосоруулгын завод, шиирын фабрика, арhанай завод, авто-харгын ба бусад олон объектнүүд баригдаа. Монгол орон фашизмтай эсэргүү тэмсээндэ аха дүүгэй түлбэригүй туhаламжа үзүүлээ бшуу. Энэнь Монголой хоёр жэлэй бюджет болоһон гэжэ тоологдоо. Дайнай үедэ СССР-ые Монгол гүрэн хубсаhаар, эдеэ хоолоор, үхэр малаар хангаhан. Жэшээлбэл, фронтдо эльгээhэн монгол адуун хамтадаа 500 мянга гаран байhан гэжэ баримта бии.
Дайнай hүүлээрхи жэлнүүдтэ совет-монголой харилсаан улам ехээр хүгжөө. 1946 оной февралиин 27-до СССР ба Монголой хоорондо эб найрамдалай, арбан жэлэй харилсан туhаламжын, экономикын ба соёлой хамтын ажаябуулгын хэлсээнүүд баталагдаа. 1949 ондо «Улаан-Баатарай түмэр харгы» гэhэн акционернэ бүлгэм байгуулагдаа. «Монголнефть» нэгэдэл бии болоо, зэд ба молибден ашаглаха ба болбосоруулха «Эрдэнэт» комбинат баригдаhан. Энэ хадаа экономикын hалбарида совет-монголой хамтын нягта харилсаанай тодо жэшээ юм. Тус үйлэдбэриин түрүүшын ээлжээн 1974 ондо ашаглалда ороо, 1981 оной май hарада энэ ехэ барилга түгэсөө. Мүнөө үе хүрэтэр тус үйлэдбэри Монголой экспортын нэгэ һалбари болодог юм.
Монголой Арадай Республикын 1961 оной октябрь hарада ООН-ой Экономическа харилсаанай зүблэлэй гэшүүн боложо ороhониинь шухала. 1980-яад онуудай эсэс - 1990-ээд онуудай эхиндэ ород-монголой харилсаан аалидаа. Энэ хугасаада хоёр гүрэн политикын, экономикын ехэхэн кризис гаталаа бшуу.
1993 оной январь hарада Монголой Юрэнхылэгшэ П.Очирбат Москва айлшалха үедөө Россиин Президент Б.Н.Ельцинтэй уулзажа, 20 жэлэй эб найрамдалай харилсаанай, хамтын ажалай хэлсээ баталаа бшуу. Тиин байдал hайжаржа эхилээ.
Россиин Федерациин Президент В.В.Путин Монголой Юрэнхылэгшэ Н.Багабандиин урилгаар 2000 ондо Монгол айлшалаа. Энэ бол хоёр ороной харилсаанда шэнэ дабшалта үгөө. Энэл жэлэй ноябриин 14-дэ баталагдаhан Улаан-Баатарай декларацида хамтын ажалай гол шэглэлнүүд тодорхойлогдоо.
Монголой сэрэгэй техникэ зэбсэгүүдэй ехэнхи хубинь Россида үйлэдбэрилэгдэдэг. Эдэ зэбсэгүүдые ашаглахын тула кадрнуудые Россиин дээдэ hургуулинуудта бэлдэдэг. 2004 ондо сэрэгэй-техникын түлбэригүй туhаламжа үзүүлхэ тушаа хоёр гүрэнэй хэлсээн баталагдаhан. Үшөөшье сэрэгэй, сэрэгэй-техникын хэлсээнүүд бии.
РФ-гэй Президент В.Путинай урилгаар Монголой Юрэнхылэгшэ Намбарын Энхбаяр Москвада 2006 оной декабриин 4-hөө декабриин 9 болотор албан ёһоной уулзалгада ерэһэн юм. Тиин декабриин 8-да «Москвагай деклараци» баталагдаа, хоёр ороной ударидагшад саашадаа харилсаанай хүгжэлтын асуудалнуудые гүнзэгырүүлхэ тухай хэлсээ юм.
2019 ондо Росси-Монголой харилсаан шэнэ шатада гараа. Тэрэ жэл сентябрь hарада РФ-гэй Президент Владимир Путин Монгол орон албан ёһоной уулзалгада ошоо. Тиихэдэ Монголой Юрэнхылэгшэ Халтмаагийн Баттулгатай хани барисаата харилсаан тухай хугасаагүй хэлсээ баталаа бэлэй. Эдэ албан ёһоной саарһануудта үндэһэлэн, ород-монголой харилсаа холбоон мүнөө сагта хүгжэнэ гэжэ тэмдэглэмээр.
Заншалта hайн хүршэнэрэй харилсаамнай, хамтын ажалнай улам гүнзэгыржэ, олон hалбаринуудаар хүгжэжэ, тодорхой түлэблэлнүүдээр баяжаха гэжэ хоёр гүрэн найдана бшуу. Һүүлэй арбан жэлдэ Монголой экономико хүгжөө, мүнөө үнэгүй зайн гал ябуулгын, түмэр харгынуудые барилгын, шэнэдхэн hайжаруулгын асуудалнуудые шиидхэхэ арганууд дээрэ хоёр тала хүдэлнэ.
Хитад, Монгол, Росси гүрэнүүд 2016 ондо «Монгол-Росси-Хитад» экономическа коридорой программа баталаа. Тус программада үйлэдбэри эрхилхэдэ, ажаhуухада хэрэгтэй болодог зүйлнүүдэй болон эрдэмэй, болбосоролой, хүдөө ажахын, аяншалгын hалбаринуудта хабаатай - хамта 32 түлэблэл ороо бшуу.
Үнгэрэгшэ жэлэй декабриин 1-hээ үбшэнэй тахалай дэлгэрһэн ушараар тогтоогдоhон Монголтой хэлхеэ холбоон дахин эхилхэнь. Нэн түрүүн эрхэтэд «Улаан-Баатар-Москва» шэглэлээр долоон хоногой гурба дахин, Улаан-Баатарhаа Улаан-Yдэ, Эрхүү, Красноярск хотонууд руу долоон хоногой нэгэ дахин ниидэхэ боломжотой болобо.
Росси, Монгол гүрэнүүдэй хоорондохи харилсаанай 100 жэлэй ойн баярай хэмжээндэ олон үйлэ хэрэгүүд, жэшээлбэл, аяншалганууд, эрдэмэй-шэнжэлэлгын онлайн, оффлайн конференцинүүд, түүхын баримтата бэшэгүүдэй фото-үзэсхэлэнүүд, концерт-нааданууд Москва, Санкт-Петербург, Эрхүү, Улаан-Yдэ, Владивосток гэхэ мэтэ хотонуудта эмхидхэгдээ. Владивостогто зурагтай, ород ба монгол хэлэнүүд дээрэ каталог хэблэгдэhэн байна.
Мартын 22-то совет-монголой хамтаран замбуулин ниидэhэнэй 40 жэл тэмдэглэгдээ. Тус ойдо зорюулагдаhан үзэсхэлэндэ замбуулин руу ниидэлгэтэй холбоотой hонин зүйлнүүд, энэ үе харуулhан фото-зурагууд дэлгээгдээ. Ойн баярай гол баатарнууд Ж.Гуррагчаа, Узбекистанай В.А.Джанибеков Улаан-Баатарай хүндэтэ эрхэтэд болоо. Ж.Гуррагчаа В.Путинай зарлигаар «Александр Невский» орденоор шагнагдаа бшуу.
Монголой гүрэнэй филармониин «Морин хуур» оркестр ноябриин 11, 13-да Санкт-Петербург хотодо наада табяа. Тус наадан Гүрэнэй академическэ капеллэ соо ба Мариинска театрай танхим соо - Россиин эгээл ехэ тайзанууд дээрэ үнгэргэгдөө.
Монголнуудта ород хэлэн социализмын жэлнүүдтэ эрдэм болбосоролой гол хэрэгсэл, соёлой ба эрдэм мэдэсын хэмжүүр, болбосоролтой болохын шухала түлхюур байhан. Монголой гүрэнэй ба политикын элитэ ажал ябуулагша Юмжаагийн Цэдэнбал Эрхүүгэй финансово-экономикын дээдэ hургуулиин түрүүшын түгэсхэгшэдэй нэгэн байhан. Тиихэдэ элдэб онуудта ажаллаhан Монголой финансын 9 министрнүүд тус hургуули дүүргэhэн гэжэ тэмдэглэмээр.
Мүнөөшье ород хэлэн эрилтэ ехэтэй. Олон аба эжынэр хүүгэдээ ород хэлэндэ hургаха хүсэлтэй. Үхибүүд ба оюутад ород хэлэ монгол-ородой хамтын дунда hургуулида, Г.В.Плехановай нэрэмжэтэ Россиин экономикын университедэй Улаан-Баатарай филиалда амжалтатайгаар шудалдаг. Хажуугаарнь ород хэлэ үзэдэг үмсын дунда hургуулинууд, хүүгэдэй сэсэрлигүүд бии. Мүнөө шэнэ хамтын дунда hургуули нээлгын түлэблэл дээрэ Монголой Болбосоролой ба эрдэмэй болон Россиин Гэгээрэлэй яаманууд хүдэлжэ байна. Россиин засаг зургаан 550 монгол оюутадые жэл бүри стипендеэр хангажа, Россида hураха боломжо үгэдэг. Ород хэлэнэй эрилтэтэй байхадань, hүүлэй жэлнүүдтэ энэ хэлэ үзэхэ зоной тоо үсөөрнэгүй.
Ород ба Монгол гүрэнүүдэй үнгэрhэн зуун жэлэй харилсаа холбоон түгшүүрилтэ үе сагуудтай байбашье, онсо харилсаатай, түүхэнь, геополитическэ байдалынь, соёл болбосоролой зүйлнүүд диилэдэг лэ байhан. 1921 ондо баталагдаhан хэлсээн 100 жэлэй шалгалта дабан гараа. Мүнөө Росси Монгол хоёрой харилсаан шэнэ шатадаа оронхой.
Цымжидма ДОЛГОРОВА.
