Хэлхеэ холбооной түрүүшын замууд
Дэлхэйн эгээл түрүүшын хэлхеэ холбоон Монголдо бии болоhон гээд түүхын худаhанууд соо бэшээтэй байдаг. Хэлхеэ холбоон XIII зуун жэлэй эхиндэ байгуулагдаhан. 1234 ондо Монголой Үгэдэй хаан засагаа барихадаа, хэлхеэ холбооной алба тогтооhон түүхэтэй. Бэшэг зөөгшэ албатан үсөөхэн үдэр соо бэшэг хүргэхые оролдожо, 200-гаад модо зай гаталдаг, моринойнгоо эсэхэдэ, дүрбэн туруута хурдан хүлэгөө hэлгэжэ, үдэр hүнигүй гүйлгэдэг байhан гээшэ. Хаанай зууршалалгаар бэшэг зөөгшэ албатанда хабтагархан пайза үгтэдэг байhан. Пайзань модон, хүрэл, мүнгэн, али алтаншье байжа болодог байгаа. Бэшэг зөөгшэдэй харгы замда элдэб сагууд алил ушардаг байhан ааб даа. Тэдэ ядаха, тулиха үедөө ябаhан газарайнгаа ажаhуугшадта пайзаяа харуулдаг байгаа, тиихэдэнь тэндэхи зон морёор хангадаг, хооллуулдаг, амаруулдаг байhан. Пайза дээрэ ниидэжэ ябаhан харсагын дүрэ гү, али арсаланай толгой зураатай байдаг hэн.
«Монголой хаашуул утаашаа аяар гурбан метр, үргэнөөрөө табин сантиметр болохо хандалга-бэшэг бэшээд, 25х25 сантиметр хэмжүүртэй ехэ гэгшын тамгаар баталхаһаа гадна бэшэгээ тусхай дүримөөр зохёодог байһан. Жэшээнь, Аргуун хаанай Франциин хаанда эльгээһэн хандалга-бэшэг шэнжэлхэдэ, зарим үгэнүүдынь дээгүүр, зариманиинь доогуур бэшэгдэнхэй. Тон дээрэнь «мүнхэ тэнгэри» гэжэ үгэнүүд байна. Удаа дараалан «Ехэ хаан Чингис хаан» гэжэ бэшээтэй, нэгэ бага дорохоно – «Аргуун хаан», харин Франциин хаанай нэрэ бүри доронь байна. Тэрэ үеын дүримөөр хариин хаашуулай нэрэнүүд зогсоод байһан монгол бэшэгэй үбдэгһөөнь доошо нюрууда бэшэгдэдэг байгаа. Ямаршье хаанда хандалга-бэшэг эльгээхэдээ, нэрыень үбдэгһөө дорохоно бэшэдэг ёһо байһан. Саашань харахада, бэшэгэй бусад хубинь нэгэл жэгдээр бэшэгдэнэ. Зүгөөр «тэнгэри» гэжэ үгэ заабол тон дээрэ байдаг. Иимэ агуу түүхэтэй арад гээшэлди даа. Энэ гайхамшагта түүхэеэ, удха түгэлдэр бэшэгээ, соёлоо мартаха ёһогүйбди», - гэжэ Аргуун хаанай бэшэг шэнжэлһэн Монголой «ТитимАрт» үмсын академиин хүтэлбэрилэгшэ Эрдэнэхуяг Ариунболд «Буряад үнэн» газетын сэтгүүлшэдтэ хэлэhэн байдаг.
Монголдо хари гүрэнүүдэй хэлхеэ холбоон
Монголой почтово марканууд. yandex.ru сайтын фото-зурагууд.
1863 ондо ород хүпеэсүүд аралжаа хэхэеэ Монгол, Хитад руу гарахадаа, хүнэй эльгээhэн бэшэгүүдые хүргэдэг байhан. Теэд удангүй 1870 ондо Монголдо Ород гүрэнэй почто байгуулагдаһан ха.
1909-1912, 1919-1921 онуудта Урга хотодо хитадай хэлхеэ холбооной таhаг хүдэлһэн түүхэтэй. 1924 он болотор - өөрын почтово маркануудтай болохо үе хүрэтэр - Монголой дэбисхэр дээрэ хитад марканууд хэрэглэгдэдэг байгаа.
1924 онһоо, Монголой Арадай Республикын зэргэтэй болоһон хойно, монгол почто хүгжэлтынгөө шэнэ шатануудые дабажа эхилһэн. Монгол гүрэн өөрын хэлхеэ холбоотой болоходоо, почтово маркануудые гаргадаг болоһон шуу.
1963 оной августын 24-дэ монгол шуудан бүхэдэлхэйн хэлхеэ холбоонуудые нэгэдүүлhэн эмхидэ оролсоhон байна.
2003 оной май hарада Монгол гүрэнэй парламент хэлхеэ холбооной хуули баталаа. Тэрэ хуулиин ёһоор, «Монгол шуудан» компани гүрэнэй хэлхеэ холбооной албан ёһоной оператор болоһон юм.
Олониие һонирхуулһан тэмдэгүүд
Монголой хэлхеэ холбооной түрүүшын марканууд дээрэ буддын шажанай лама санаартанай хэрэглэдэг ошор зэмсэгэй, мүн Чингис хаанай дүрэнүүд зурагдадаг, Шанхай хотодо гаргагдадаг байһан.
1962 ондо Төмөр Очир гэжэ хүн Чингис хаанай түрэhөөр 800 жэлэй ойн баярта зорюулhан маркануудые зохёоhон, тэрэнь мүнөөшье болотор дэлхэйн эгээл hонин тэмдэгүүдэй нэгэн гээд тоологдодог.
Мүн тиихэдэ монголнууд марка дээрэ үндэhэн заршамаа харуулаашье hаа, хажуугаарнь дэлхэйн хэмжээндэ болоhон ушарнуудые тэмдэглэһэн түүхэтэй. Жэшээнь, Америкын Нью-Йорк хотодо тон адли хоёр байшан зогсодог байhан. Тэдэ байшанууд Бүхэдэлхэйн худалдаа наймаагай түб гээд нэрлэгдэдэг hэн. 2001 оной сентябриин 11-дэ тэрэ байшануудай нэгэн руу самолёт орожо, байшан тэhэржэ унаһан, олон хүн наhа бараhан юм. Энэ ехэ аймшагтай уйдхар гашуудалда зорюулжа, «Монгол Шуудан» эмхи байшанай дүрэ зурагтай 40 мянган марка сохиhон юм. Тэрэ марканууд үсөөн үдэрэй турша соо наймаалагдажа, мүнгэниинь хандиб боложо, Америкэ гүрэндэ үргэгдэhэн байна.
1959 ондо Совет үеын замбуулинай сэдэбтэ болон «Союз-39» кораблиин совет-монгол экипажай замбуулин руу ниидэһэн ушарта зорюулагдаһан 150 марка хэблэгдэhэн. Мүн тиихэдэ Совет үеын ба Росси гүрэнэй авиацида анхарал хандуулжа хэблэгдэhэн марканууд олон юм. Жэшээнь, монгол марканууд дээрэ авиациин ажаябуулагшад А.Ф.Можайский, В.П.Чкалов гэхэ мэтэ зоной дүрэ зурагуудые харахада hонин байдаг. Юуб гэхэдэ, дэлхэй дээрэ бэшэ хаанаш эдэ зоной дүрэ зурагуудтай марканууд байхагүй.
1878 ондо Н.М.Пржевальскиин Түб Азиин тала дайдаар 2-дохи аяншалгадаа гараад, гэртээ хариха үедэнь ород-хитадай хилэ дээрэ хүпеэс А.К.Тихонов зэрлиг мориной арhа ба хохимой бэлэглэһэн байна. Пржевальскиин тэдэ бэлэгүүдээ Санкт-Петербургын Зоологическа музей эльгээхэдэнь, эрдэмтэн И.С.Поляков шэнжэлэлгэ хэһэн ха. Эрдэмтэн Поляков дэлхэйдэ мэдэгдээгүй амитанай арhан ба хохимой байна гэжэ шэнжэлэн тайлбарилаад, зэрлиг адуунай шэнэ янза Пржевальскиин нэрээр нэрлэhэн юм. Энэ адууһан – унаганһаа үндэрхэн аад, богони үе мүсэтэй амитан. Энэ мориндо зорюулагдаhан марканууд мэнэ-мэнэ хэблэгдэдэг байhан.
Монголой ООН-до ороhоор 50 жэлэй ойн баярта, Монголдо 3-дахи сая хүүгэдэй мүндэлhэндэ, Монголой ургамалда, амитадта гэхэhээ эхилээд, нилээд олон марканууд хэблэгдэhэн гээшэ.
1999 ондо алтаар ба сагаан алтаар хушаhан марканууд зохёгдоһон, тэдэнииень Америкын мүнгэндэ оруулхада, 35 доллароор сэгнэгдэhэн ха.
Совет үеын бренд
1943 ондо Монголой хэлхеэ холбооной марканууд дээрэ «Монгол шуудан» гэжэ бэшэгдэдэг болоhон түүхэтэй. «Монгол шуудан» гэhэн бэшэмэлтэй марканууд бүхы дэлхэйгээр, хаа-хаанагүй, тэрэ тоодо Советскэ Союздашье тараhан гээшэ.
«Монгол шуудан» маркануудай суглуулбари аба эжыhээ намда үлөө hэн. Тэрэнь 1960-1970-аад онууд байгаа. Ехэнхидээ бэшэгэй дугтыhаа ходолжо абаhан марканууд байхал даа. Совет үеын маркануудай хажууда «Монгол шуудан» марканууд намда юунhээшье үлүүгээр hанагдадаг hэн», - гэжэ танил хүнэй хэлэжэ байхыень дуулаа hэм.
1980-яад онуудта «Монгол шуудан» марканууд Монгол Уласай бренд байгаа. Олохон хүн маркануудые суглуулха, тэрэнээ харалсажа, бэе бэедээ hайрхаха, андалдаха гэхэhээ эхилээд, нэгэ үе зоной маркануудаар ехэ һонирходог саг байгаа бшуу. Тэрэнэй hүүлээр Советскэ Союз hандаржа, «Монгол шуудан» маркануудшье мартагдаhан ааб даа.
Мүнөө тэрэ үеын маркануудые суглуулдаг, худалдажа абадаг зон бии юм.
«Багадаа «Монгол шуудан» гэжэ дуулахадаа, Монголой баатарнууд тухай хэлэнэ гэжэ юундэб даа hанадаг hэнби. Һүүлдэ мэдэн гэhээмни, хэлхеэ холбоон байжа байгаа», - гэжэ үндэр наhатанай хэлэhыень hанагшаб.
Совет үедэ интернет гэжэ байгаагүй, хүүгэд телефон, планшет хаража hуугаагүй. Тэрэ үедэл хилын саанаhаа ерэhэн марканууд бүгэдые hонирхуулдаг байгаа гээшэл даа гэжэ hанахаар.
Валентина ЦЫРЕНЖАПОВА.
