Ошорой Тумаа
Үндэр томо бэетэй, шэрүүн харасатай, хирбээ һахалтай, тэниглэн сэдьхэлтэй, сагаан шарайтай хүн юм һэн гэлсэдэг байна. Урда-Агын улаалзай хүбдүүд омогой шүүлингын тушаал эзэлдэг Шобоохойн Ошорой Тумаа гээшэ 1900 оной эхин багаар айхабтар ехэ баян хүн байхаһаа гадуур харюусалгата тушаал эзэлхэдээ, Агын тайшаа ноёной баруун гарынь ябалсаһан гээшэнь үнэн. Тэрэ тайшаа ноёной албата зонтоёо уулзалга хэхэдэнь, хамта ябалсахадаа, арад түмэнөө элдэб янзын үбшэнүүдһээ: тарбаган тахал, эшэргэнэ, хара нүрөө, халуун тахалнуудһаа аршалан хамгаалха талаар тодорхой ажал ябуулһан байна.
Ала-Нарһан хүндын баруун хойно, Агын голой хойто бэеын Бэлшэр хадын үбэртэ, нарин хүндын баруун бэеын хадануудай адагта, тугалай тархидал мүнсэгэрхэн толгойн үбэртэ, урагшаа хаража, хүзүүгээ һунаагаад ниидэхэеэ байһан айхабтар томо шубуундал дүрсэтэй үндэр хабсагайн зүүн хажууда, хойгуураа шобогор оройнуудтай, үргэлжэ борохон хадануудаар хүреэлэгдэһэн Агын голой хойто бэеын дэгтэ дээрэ Ошорой Тумаатанай бууса байһан юм гэлсэдэг. Хадын үбэр талада зэргэлүүлэн табиһан хэдэн һэеы гэрнүүд, тэдэнһээ зүүн тээшээ һарха-барха ебхытэр баригдаһан малай дал, хорёонууд, далайнь хойно нүхэ малтажа бариһан обогор хайр шулуун хушалтатай, модоор хэһэн тэбхэр хоолойтой, урда тээгээ үүдэтэй газар гэр соонь сэн-бун боложо хүрэшэһэн, шалаһаа үһээ хүрэтэр ябталаад хэжэрхиһэн үхэрэй, адуунай ха болон гуянууд, ханаар жэрытэр үлгэжэрхиһэн хониной бүхэли мяхан, үүдэн багта ябталаад табижархиһан аарсатай үйһэн торхонууд, хүргэһэн һүн, гэдэһэтэй, суухатай тоһонууд хадагалагданхай байһыень нютагайнь үсөөхэн лэ хүн хараһан байгаа ёһотой. Шандаантын баян Семён Шестаковой погреб хаража, һажаалгажа хүүлэһэн баян болодог юм.
«Агын эхинэй Тудхалтын дабаануудаар дабажа, дүтэ ойрын аянай замда мүргэлшэдэй Тумаатанай буусын хажуугаар үбэл, зунгүй Агын дасан, Харгытын зургаан ходол һүндэлдэжэ һалахагүйдэнь, Ошорой Тумаа баян хүн зоной тала хаража, буусаһаа тээ доохонуур нэгэ һэеы гэр тодхоһон байна. Аянай зон һэеы гэртэнь орожо, хүнэй бии үгышье һаань, өөһэдөө тогоотой эдеэнһээнь хэжэ эдидэг, үбэлэй сагта дулаасаад гарадаг байһан» тухай уран зохёолшо Батожаб Цыбиковэй «Түгэлдэр тайшаа» ном дотор бэшэгдэнхэй. Ганса энэ баримтаар абахада, Ошорой Тумаа гээшэ холын бодолтой, хүнэй тала харадаг хүн байһан гээд ойлгохоор болоно.
«Ошорой Тумаа гээшэтнай айхабтар баян айлайхи байһан юм. Олон гэртэй, үхэр малайнь тоо толгой тоолошогүй олон, һуулгамаршадые олоор хүдэлүүлдэг баян байһан даа», - гээд Урда-Ага нютагай аха захатан болохо 83 наһатай Цыренжапов Ринчин нагаса һаяхан манда хэлэжэ һуугаа һэн. «Мүнөө байһан сэлеэнэй урда арын ойн захаар посхоод барижа, малаа бэлшээдэг байһан юм. Энэ баян нютаг орондоо байжа шадахаяа болёод, урагшаа гаража нүүхэ гэжэ шиидэбэ ха. Үхөөртэй болоһон байгаа юм гү, бү мэдэе. Тумаа баян үхи хүүгэдээ нютагтаа орхижо, зөөри зөөшэеэ абаад, Монгол орон зөөһэн» гээд нютагай үндэр наһатан, мүнөө манай дунда үгы Ошорой Еши ахайн (түрэл гаралай һэльбээгүй) хөөрэһые үгэ залгуулан, Ринчин нагаса манда дуулгаа бэлэй.
1922 гү, али 1923 он багаар зөөжэ ошоо. Еши ахайн 50 гаран унаагаар зөөһыень гайхалаа бараһанаа хүршэ һуудаг Ринчиндээ хөөрэһые энэ аха дам саашань дамжуулһан байна. Хойто жэлынь Тумаа баянай Гүргэм һамганиинь Монголһоо нютагаа ерэжэ, хабтагай болон модод ашажа абаашаа һэн ха. «Тумаа баянай зөөринь нэгэ үдэр соо томогдоо» гэһэн элдэбын хоб яряа үгэнүүд нютагаарнь удангүй таража эхилээ. Иимэ ушарта ороходоо, һамгаяа наашань эльгээһэншье байжа болоо ха.
Тумаа ноёной эндээ, нютагтаа байхадань, Һахалта Цымпил гэжэ жоодшо лама баянайда нэгэтэ ерэжэ, үхөөрые дараха уншалга уншуулхыень хэлэбэ ха. Иимэ уншалгада жоодшо лама ехэ зөөри эриһэн байгаа. Түлэхэ аргатайшье аад, алта мүнгэеэ, адууһа малаа харамнаһандаа, шэхэнэйнгээ забһарта хабшуулангүйгөөр үнгэргэһэншье байжа болоо. «Тумаатанай үхэрнүүд айхабтараар мөөрэлдэдэг, нохойнуу-дынь абаха забдагүйгөөр хусалдадаг болошоһон байгаа», - гээд Дэлэгэй Бальжинимын хэлэһыень дуулаһанаа Ринчин нагаса манда хөөрэжэ үгэбэ.
Иигэжэ зөөри зөөшэеэ гаргашалхаяа харамнаһан Ошорой Тумаагай баялигайнь Монголдо тонуулһан тухай домог зүбтэйшье байжа магадгүй.
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта гараха).
«Толон» һонин, 2000 оной 14-дэхи, 16-дахи, 20-дохи дугаарнууд.
Дарма ДОНДОКОВ.
